Τα μνημεία του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα: Η δημόσια αναπαράσταση ενός τραυματικού παρελθόντος[1]

Αλέξανδρος Τενεκετζής

Η δημόσια και επίσημη σύνδεση της μνήμης του Β' Παγκοσμίου Πολέμου με τα θύματα που αυτός προκάλεσε και η θεσμική αποτύπωση της τραυματικής μνήμης σε μνημεία ή τοπόσημα καθυστέρησε αρκετά και εμφανίσθηκε μόνο όταν εσωτερικές πολιτικές σκοπιμότητες ή διεθνείς ανάγκες επέβαλαν και απαίτησαν την ενεργοποίηση και τη συγκρότησή της.[2] Ακόμα περισσότερο καθυστέρησε η μνημόνευση των θυμάτων της «Τελικής Λύσης» στη χώρα μας, ειδικά σε σύγκριση με άλλες χώρες της Ευρώπης,[3] και παρά το γεγονός ότι ήταν από νωρίς γνωστές οι τραγικές απώλειες σε όλη σχεδόν την επικράτεια.[4] Στην παρούσα μελέτη θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε τους λόγους αυτής της λήθης και σιωπής στον δημόσιο χώρο, αλλά και τη μορφή που τελικά έλαβε, σε έργα κυρίως γλυπτικής.

Η παραγωγή, βέβαια, μνημείων και ηρώων που διαδραμάτιζαν καθοριστικό ρόλο στη δημόσια σφαίρα του ελληνικού κράτους δεν ήταν νέα πρακτική. Συνεχίστηκε έτσι μεταπολεμικά, έστω και με καθυστέρηση λόγω του Εμφυλίου, απεικονίζοντας όμως αποκλειστικά, τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 1980, τις ηρωικές στιγμές στα βουνά της Αλβανίας. Σε αυτό το πλαίσιο, η απεικόνιση και επικράτηση κάποιου άλλου αφηγήματος ήταν εξαιρετικά δύσκολη, ειδικά τη στιγμή που, μετά το τέλος του πολέμου, η πλειονότητα των εβραϊκών κοινοτήτων είτε είχε εξαφανιστεί τελείως είτε ελάχιστοι κατόρθωσαν ή θέλησαν να επιστρέψουν στον τόπο καταγωγής τους.[5] Πρέπει σε αυτό να συνυπολογίσουμε ότι η ίδια η εναπομείνασα εβραϊκή κοινότητα διένυσε για πολλά χρόνια μια περίοδο σιωπής και ιδιωτικής διαχείρισης του τραύματος και του πένθους.[6]

Εικ. 1. Άγνωστος, Μνημείο για τα θύματα της Ισραηλιτικής Κοινότητας Καβάλας, 1954, Εβραϊκό Νεκροταφείο Καβάλας.

Δεν είναι, συνεπώς, τυχαίο ότι τα πρώτα μνημεία δεν ανεγέρθηκαν σε δημόσιο χώρο αλλά μέσα στα εβραϊκά νεκροταφεία. Τέτοια είναι η περίπτωση της μικρής ορθογώνιας μαρμάρινης στήλης στην Καβάλα, το 1954, όπου για πρώτη φορά μια εβραϊκή κοινότητα έχει την ανάγκη, έστω και περιορισμένα, να μνημονεύσει τα θύματα του Ολοκαυτώματος, τη μνήμη των συντοπιτών τους, «αδίκως θανατωθέντων [...] θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας», όπως διαβάζουμε στη λιτή επιγραφή. Σε μια κατεστραμμένη για τους Εβραίους πόλη, «συνειδητοποιώντας, κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, οι λίγοι εναπομείναντες Καβαλιώτες Εβραίοι τη μοίρα της κοινότητας, εστίασαν στη διάσωση της μνήμης των αδικοχαμένων οικογενειών τους»,[7] με επίκεντρο κυρίως το νεκροταφείο, καθώς δεν υπήρχε άλλο σημείο αναφοράς. Έστω κι έτσι όμως, για πρώτη φορά γίνεται λόγος για ύπαρξη θυμάτων που δεν έχασαν τη ζωή τους για το ελληνικό έθνος αλλά εξαιτίας της ρατσιστικής και γενοκτονικής πολιτικής της Γερμανίας.

Εικόνα που περιέχει εξωτερικός χώρος/ύπαιθρος, θάλαμος ταφής, δέντρο, τάφος Περιγραφή που δημιουργήθηκε αυτόματα

Εικ. 2. Manfredo D’Urbino, Μνημείο Ολοκαυτώματος, 1960-1962, μάρμαρο. Νέο Εβραϊκό Νεκροταφείο, Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης.

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1960, βρίσκουμε τη δεύτερη και πιο σοβαρή προσπάθεια μνημειοποίησης του τραγικού παρελθόντος, όταν η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης αποφάσισε να αναθέσει σε ένα, γνωστό για τον σχεδιασμό εβραϊκών μνημείων, Ιταλο-εβραίο αρχιτέκτονα, τον Μανφρέντο Ντ’ Ουρμπίνο,[8] την κατασκευή ενός ταφικού μνημείου «εις ανάμνησιν των τραγικών θυμάτων των Ναζιστών μελών αυτής και διά την διαιώνισιν της μνήμης αυτών», όπως διαβάζουμε στο συμφωνητικό ανάθεσης κατασκευής σε τοπικό εργολάβο.[9] Η επιλογή της απευθείας ανάθεσης του σχεδιασμού σε έναν Ιταλό και όχι σε έναν Έλληνα καλλιτέχνη δείχνει ότι ακόμα το ζήτημα της διαχείρισης της εξόντωσης των Ελλήνων Εβραίων ήταν εσωτερική υπόθεση της κοινότητας. Στην ελληνική δημόσια σφαίρα δεν υπήρχε περιθώριο ενεργοποίησης ενός τραυματικού ακόμα παρελθόντος για το επίσημο κράτος και την ελληνική κοινωνία, ενώ συγχρόνως αποδεικνύεται και η αποκατάσταση των εβραϊκών ευρωπαϊκών δικτύων. Έτσι, το μνημείο τοποθετήθηκε σε ελεγχόμενο και εν μέρει ιδιωτικό χώρο, στο Νέο Εβραϊκό Νεκροταφείο, στην περιοχή της Σταυρούπολης, όπου είχε μεταφερθεί ό,τι είχε απομείνει από το κατεστραμμένο και καταπατημένο παλιό νεκροταφείο – στη θέση του οποίου βρισκόταν πλέον το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Η πρακτική της μνημόνευσης θυμάτων ενός δύσκολου παρελθόντος σε ελεγχόμενους χώρους, όπως ήταν τα νεκροταφεία, ήταν, άλλωστε, συνηθισμένη πρακτική σε όλη τη μεταπολεμική Ευρώπη, ειδικά στις χώρες των συμμάχων των Ναζί, όπως ήταν η Ιταλία και το μνημείο που τοποθετήθηκε στο κεντρικό νεκροταφείο του Μιλάνου, η Αυστρία, όπου επίσης βρίσκουμε το μνημείο των θυμάτων του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στο κεντρικό νεκροταφείο της Βιέννης, αλλά και στην ίδια τη Δυτική Γερμανία (Αμβούργο και Δυτικό Βερολίνο), όπου συναντάμε μνημεία για τα θύματα του εθνικοσοσιαλισμού.[10]

Εικόνα που περιέχει εξωτερικός χώρος/ύπαιθρος, ουρανός, δέντρο, μνημείο Περιγραφή που δημιουργήθηκε αυτόματα

Εικ. 3. Γιώργος Χουλιάρας, Μνημείο Λαρισαίων Εβραίων Μαρτύρων του Ολοκαυτώματος, περ. 3 μ. ύψος, μπρούντζος, 1987. Πλατεία Εβραίων Μαρτύρων Κατοχής, Λάρισα.

Έπρεπε, τελικά, να περιμένουμε μέχρι το 1987 για το πρώτο μνημείο σε δημόσιο χώρο, στην πόλη της Λάρισας, η οποία είχε απωλέσει σχεδόν ολοκληρωτικά την εβραϊκή της κοινότητα.[11] Με πρωτοβουλία της Ισραηλιτικής Κοινότητας της πόλης, ο δήμαρχος Αριστείδης Λαμπρόπουλος, πρώην αντιστασιακός, που προέρχονταν από τον χώρο της Αριστεράς και είχε επανεκλεγεί με μεγάλη πλειοψηφία το 1986, μπόρεσε να προχωρήσει στη δημιουργία της πλατείας Εβραίων Μαρτύρων σε κεντρικό σημείο της πόλης[12] και την κατασκευή του ομώνυμου μνημείου. Κοντά στον ιστορικό τόπο συγκέντρωσης των Εβραίων που έφευγαν για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, χωρίς δραματικές και έντονες παραστάσεις, το γλυπτό, έργο του καθηγητή της ΑΣΚΤ Γιώργου Χουλιάρα,[13] μας καλεί να θρηνήσουμε μαζί τα θύματα, αλλά και «επισφραγίζει αμετάκλητα την ιστορική παρουσία της εβραϊκής κοινότητας».[14] Λείπει, όμως, κάποιο εμφανές εβραϊκό σύμβολο και οποιαδήποτε αναφορά σε ντόπιους θύτες και συνεργάτες των Ναζί – είναι, φυσικά, πολύ νωρίς για κάτι τέτοιο. Μάλιστα, η «κρυφή» ύπαρξη ενός συμβόλου, μιας χάλκινης περγαμηνής με τα ονόματα των αδικοχαμένων Εβραίων που τοποθετήθηκε σε ένα βελούδινο κουτί/λήκυθο στο εσωτερικό του μνημείου,[15] ως άλλο κενοτάφιο, συμβολικά υποστηρίζει τη χρήση του ως τόπου μνήμης και πένθους.

Εικ. 4. Μνημείο Ευγνωμοσύνης Εβραίων της Ζακύνθου, περ. 2 μ. ύψος, μάρμαρο, 1991. Παλαιά Συναγωγή, Ζάκυνθος.

Έμμεσα στο Ολοκαύτωμα και στην τραγωδία των Ελλήνων Εβραίων αναφέρεται και το μνημείο ευγνωμοσύνης στη Ζάκυνθο, που ανεγέρθηκε το 1991. Το λιτό αυτό έργο, δύο μαρμάρινές περγαμηνές που φέρουν δύο μπρούντζινα μετάλλια με τις μορφές του τότε δημάρχου του νησιού Λουκά Καρρέρ και του Μητροπολίτη Χρυσόστομου, δεν κάνει λόγο για τα ίδια τα θύματα, αλλά μνημονεύει τοπικούς «ήρωες», οι οποίοι βοήθησαν στη διάσωση Εβραίων συμπολιτών τους, καθώς αρνήθηκαν να παραδώσουν στον Γερμανό διοικητή Μπέρενς κατάλογο των Εβραίων Ζακυνθινών.[16] Τοποθετημένο όχι σε εμφανή δημόσιο χώρο αλλά μέσα στην παλιά Συναγωγή, το μικρό σε διαστάσεις μνημείο εκφράζει την ευγνωμοσύνη των Εβραίων της Ελλάδας, που είχαν και την πρωτοβουλία της ανέγερσής του.

Εικόνα που περιέχει εξωτερικός χώρος/ύπαιθρος, κτίριο, φυτό, έδαφος Περιγραφή που δημιουργήθηκε αυτόματα

Εικ. 5. Γιώργος Χουλιάρας, Μνημείο Γιαννιωτών Εβραίων, 2,2 x 0,90 x 0,50 μ., μέταλλο - γρανίτης, 1994-1996. Πεζόδρομος Γ. Σούτσου, Ιωάννινα.

Θα χρειαστούν πολλά ακόμα χρόνια για να επανέλθει η μνήμη του Ολοκαυτώματος στη δημόσια συζήτηση στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς, μέσα σε νέο πλέον πλαίσιο μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, την πορεία προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και τη δημιουργία δημόσιου χώρου για νέα αφηγήματα,[17] όπου η μνήμη των θυμάτων έρχεται στο προσκήνιο και «η μνήμη της Σοά αντικατέστησε τη μνήμη του αντιφασισμού».[18] Πρόκειται για την ανέγερση ενός μνημείου πάλι σε επαρχιακή πόλη, και συγκεκριμένα στα Ιωάννινα. Ο εκλεγμένος με το ΠΑΣΟΚ δήμαρχος Φίλιππος Φίλιος, σε συνεργασία με την Ισραηλιτική Κοινότητα, η οποία και κάλυψε τα έξοδα κατασκευής, ξεκίνησε το 1994 τις διαδικασίες ανέγερσης μνημείου για τα θύματα Εβραίους της πόλης, έργο και πάλι του Γιώργου Χουλιάρα.[19] Και εδώ το γλυπτό τοποθετείται στο κέντρο της πόλης, στην παλιά εβραϊκή συνοικία, φανερώνοντας τη σημασία του γεγονότος για την τοπική κοινωνία. Αυτή τη φορά, όμως, είναι ακόμα πιο ουδέτερο σε σχέση με αυτό της Λάρισας, χωρίς κάποια ανθρώπινη μορφή να συμβολίζει, έστω και έμμεσα, την τραγικότητα της μνήμης και το πένθος, παρά μόνο με μια αφαιρετική στήλη στην οποία δύσκολα διακρίνονται τα όποια σύμβολα – σε αντίθεση με τα παραστατικά κυρίως μνημεία που στήνονταν σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο, αλλά διαπραγματεύονταν αρχικά το έπος της Αλβανίας και στη μεταπολίτευση την Εθνική Αντίσταση.[20]

Το 1997 ήρθε, τελικά, η σειρά της Θεσσαλονίκης να αποκτήσει το δικό της δημόσιο μνημείο για τα θύματα του Ολοκαυτώματος. Η πόλη με τη μεγαλύτερη κοινότητα προπολεμικά και με τα περισσότερα θύματα καθυστέρησε χαρακτηριστικά να μνημονεύσει το σκοτεινό παρελθόν της. Και αν για την επαρχία οι τοπικές ιστορίες και προτεραιότητες της μνήμης είχαν σαν αποτέλεσμα την περιθωριοποίηση της εβραϊκής ιστορίας για δεκαετίες, στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης, η οποία έχασε το 1/3 σχεδόν του πληθυσμού της, η τοπική αδιαφορία και, σε πολλές περιπτώσεις, η συγκάλυψη των εγκλημάτων πολέμου δεν μπορεί παρά να οφείλεται και σε κεντρική αδιαφορία, δίνοντας προτεραιότητα σε πιο συνεκτικά εθνικά αφηγήματα, όπως ο πόλεμος του ’40 και, μετά το 1980, η μνήμη της Εθνικής Αντίστασης. Αντίθετα, η δύσκολη εβραϊκή μνήμη ήρθε στο προσκήνιο μόνο όταν η πόλη συγκέντρωσε επάνω της τα φώτα της δημοσιότητας, καθώς είχε επιλεγεί ως πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης. Μη μπορώντας πλέον να κρύψει και δύσκολες πτυχές της ιστορίας, το 1997 η δημοτική αρχή εγκαινιάζει το μνημείο, έργο του εβραϊκής καταγωγής Γιουγκοσλάβου Nandor Glid – αν και η πρώτη απόπειρα, με την τοποθέτηση του μνημείου εκτός κέντρου, απέναντι από το Ιπποκράτειο Νοσοκομείο, φανερώνει την αμηχανία των αρχών να το διαχειριστούν και ίσως τη βούληση να το υποβαθμίσουν. Στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης, ο γλύπτης επαναλαμβάνει ένα σύμπλεγμα μορφών χωρίς χαρακτηριστικά, ενσωματώνοντας όμως τώρα τις μορφές σε μια αφαιρετική Μενορά ή σε μια καιόμενη βάτο για να τονίσει το μαρτυρικό τους τέλος στα στρατόπεδα εξόντωσης. Οι μορφές δεν έχουν φύλο και ταυτότητα και το γλυπτό δεν είναι ξεκάθαρο στη νοηματοδότησή του, όπως σημειώνει ο Παναγιώτης Μπίκας, ενώ, παρά την καλλιτεχνική του αξία, περνάει απαρατήρητο τα πρώτα χρόνια[21] και «αποτέλεσε (και μάλλον θα συνεχίσει να αποτελεί και μελλοντικά) πολλές φορές αντικείμενο βανδαλισμού διαφορετικών ομάδων (τόσο ακροδεξιών όσο και ακροαριστερών) με αφορμή πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα».[22]

Holocaust Memorial Μνημείο Ολοκαυτώματος | Το Μνημείο προς τ… | Flickr

Εικ. 6. Nantor Glid - Daniel Glid, Μνημείο Ολοκαυτώματος, περ. 2,8 μ. ύψος, μπρούντζος, 1997. Πλατεία Ελευθερίας, Θεσσαλονίκη.

Το μνημείο αυτό και, ευρύτερα, η προβολή της ιστορίας της κοινότητας της Θεσσαλονίκης φαίνεται ότι αποτέλεσε τελικά τον καταλύτη για την έναρξη ανάλογων διαδικασιών σε όλες σχεδόν τις ελληνικές πόλεις, ειδικά, φυσικά, σε εκείνες που έχασαν ολόκληρες ή μεγάλο μέρος των εβραϊκών κοινοτήτων τους, σε μια περίοδο που η Οντέτ Βαρών-Βασάρ ονομάζει «περίοδο αφύπνισης».[23] Μετά τη Θεσσαλονίκη ακολούθησε το 1998 ο Βόλος[24] και την αμέσως επόμενη χρονιά η Δράμα.[25] Πλέον, η πολιτική προέλευση των τοπικών αρχών μοιάζει να μην έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς παρατηρούμε ότι προέρχονται από όλο σχεδόν το πολιτικό φάσμα,[26] απόδειξη της αποδοχής και αναγνώρισης της τραυματικής αυτής ιστορίας και της ανάγκης απεικόνισης και μνημόνευσης στον δημόσιο χώρο, και μάλιστα σε κεντρικά σημεία μέσα στον αστικό ιστό.

Στις αρχές του 21ου αιώνα δύο μνημεία θα απεικονίσουν με πολύ πιο δραματικό τρόπο τα θύματα του Ολοκαυτώματος, το πρώτο στην Χαλκίδα το 2000 και το δεύτερο στην Κέρκυρα το 2001. Το έργο όμως της Χαλκίδας, για άλλη μια φορά, τοποθετείται στον ελεγχόμενης πρόσβασης χώρο του εβραϊκού νεκροταφείου, μειώνοντας έτσι τον ξεκάθαρο, κατά τ’ άλλα, συμβολισμό της ανθρώπινης τραγωδίας των θυμάτων, αλλά και του ηρωισμού των Ελλήνων Εβραίων, όπως αποτυπώθηκε στο μπρούτζινο ανάγλυφο του μνημείου.[27] Αντίθετα, στην Κέρκυρα, για πρώτη φορά ένα γλυπτό, το έργο του Γεώργιου Καραχάλιου,[28] αποτυπώνει με εμφατικό τρόπο τον ανθρώπινο πόνο και τη βαναυσότητα των εγκλημάτων στον δημόσιο αστικό χώρο. Μια οικογένεια, τέσσερις γυμνές μορφές, δείχνουν τη σκληρή πτυχή της ιστορίας της εβραϊκής κοινότητας του νησιού, ενός ανθρωπιστικού εγκλήματος, όπως αναγνωρίστηκε διεθνώς, που δεν λογαριάζει ηλικίες αλλά αδιαφορεί και για οποιαδήποτε άλλα πολιτισμικά χαρακτηριστικά.

Εικόνα που περιέχει εξωτερικός χώρος/ύπαιθρος, γλυπτό, κτίριο, παράθυρο Περιγραφή που δημιουργήθηκε αυτόματα

Εικ. 7. Γιώργος Καραχάλιος, Μνημείο Ολοκαυτώματος Εβραίων της Κέρκυρας, περ. 3 μ. ύψος, μπρούντζος και μάρμαρο, 2001. Πλατεία Νέου Φρουρίου, Κέρκυρα.

Εικόνα που περιέχει εξωτερικός χώρος/ύπαιθρος, δέντρο, χορτάρι, θάλαμος ταφής Περιγραφή που δημιουργήθηκε αυτόματα

Εικ. 8. Αντώνης Μυρωδιάς, Μνημείο Ολοκαυτώματος Εβραίων της Κομοτηνής, 2 μ. x 3,5 μ., μάρμαρο - χαλκός, 2001. Αγίας Παρασκευής, Κομοτηνή.

Την ίδια χρονιά, το 2001, εγκαινιάστηκε και το μνημείο για τους Εβραίους της Κομοτηνής, έργο του γλύπτη Αντώνη Μυρωδιά,[29] με σκοπό, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο γλύπτης, «να τιμηθεί η Εβραϊκή Κοινότητα Κομοτηνής, ως ελάχιστη “αποζημίωση”, μετά την κατεδάφιση του διατηρητέου κτιρίου της Συναγωγής». Το μνημείο επιδιώκει να εκπληρώσει το μνημονικό χρέος της πόλης προς τη χαμένη εβραϊκή της κοινότητα «και διόλου δεν αναφέρεται στο Ολοκαύτωμα», όπως μας πληροφορεί και πάλι ο δημιουργός του. Αργότερα, το 2004, ίσως λόγω και της επίσημης αναγνώρισης του Ολοκαυτώματος, προστέθηκε πάνω στο μνημείο η επιγραφή που παραπέμπει στην εξόντωση της εβραϊκής κοινότητας της πόλης, δίνοντάς του έτσι μια νέα και διαφορετική ταυτότητα.[30]

Το 2002 θα κατασκευαστούν ακόμα δύο μνημεία αφιερωμένα στην εξόντωση των Ελλήνων Εβραίων, ένα στη Ρόδο[31] και ένα στο Διδυμότειχο.[32] Στα δύο αυτά ακριτικά μέρη η εικαστική προσέγγιση θα είναι πολύ διαφορετική, καθώς στη Ρόδο έχουμε την κατασκευή μιας λιτής αναμνηστικής στήλης με σύμβολα και επιγραφές,[33] ενώ σε αυτή του Διδυμοτείχου η στήλη φέρει ανθρώπινες μορφές με έντονες και δραματικές στάσεις και κινήσεις, έργο του Βούλγαρου γλύπτη Kamen Tanev, ο οποίος προσκλήθηκε από τον δήμο στο πλαίσιο προϋπάρχουσας συνεργασίας.[34] Ωστόσο, και στις δύο περιπτώσεις οι συμβολισμοί και το μήνυμα είναι κοινό, η αποφυγή επανάληψης της θηριωδίας με το πολύ γνωστό σύνθημα «Ποτέ ξανά».

Εικόνα που περιέχει εξωτερικός χώρος/ύπαιθρος, ουρανός, κτίριο, δέντρο Περιγραφή που δημιουργήθηκε αυτόματα

Εικ. 9. Μαρία Ζουρνά, Μνημείο για τους Έλληνες Εβραίους που έπεσαν υπέρ πατρίδος στον πόλεμο του 1940-41, γρανίτης, 2003. Νέο Εβραϊκό Νεκροταφείο, Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης.

Την επόμενη χρονιά, το 2003, συναντάμε δύο ξεχωριστά για τη σημασία τους μνημεία, με κοινό όμως περιεχόμενο, ένα στη Θεσσαλονίκη και ένα στην Λάρισα. Το πρώτο τοποθετήθηκε πάλι στον ελεγχόμενο χώρο του Νέου Εβραϊκού Νεκροταφείου της Σταυρούπολης και είναι αφιερωμένο στους «Έλληνες Εβραίους που έπεσαν υπέρ πατρίδος στον πόλεμο του 1940-41», έργο της αρχιτέκτονος Μαρίας Ζουρνά.[35] Για πρώτη φορά έχουμε, συνεπώς, ένα διαφορετικό αφήγημα και μια διαφορετική δημόσια μνήμη για τη μοίρα των Εβραίων κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν είναι πλέον οι παθητικοί πρωταγωνιστές μιας τραγωδίας, αλλά τα ενεργητικά υποκείμενα μιας ηρωικής πράξης. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι ήδη από τη δεκαετία του 1960, αλλά ιδιαίτερα μετά το 1989 και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, είχαν πληθήνει οι φωνές, ακαδημαϊκές κυρίως, στην Ελλάδα και την Ευρώπη,[36] κατά μιας δημοσίας ιστορίας και αντίληψης που αντιμετώπιζε τις εβραϊκές κοινότητες ως άμοιρες της τύχης τους και, άρα, «συνένοχες» της καταστροφής τους.[37]

Την ίδια προσέγγιση βρίσκουμε και σε ένα μικρότερων διαστάσεων, και πάλι σε ελεγχόμενο χώρο, μνημείο, μέσα στη Συναγωγή της Λάρισας, έργο του γλύπτη Κώστα Νταή.[38] Σε μια λιτή στήλη διαβάζουμε την ίδια αφιέρωση, όπως και στο μνημείο της Θεσσαλονίκης, υπέρ των πεσόντων στον πόλεμο του 1940. Τα παραπάνω μνημεία εντάσσουν, συνεπώς, την εβραϊκή κοινότητα με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο, έστω και στο περιθώριο της δημόσιας σφαίρας, στο εθνικό και ομογενοποιητικό αφήγημα της πανεθνικής συμμετοχής στο Αλβανικό Έπος. Μένει, ωστόσο, εκτός της δημόσιας απεικόνισης και μνημειακής πρακτικής η «δύσκολη» περίοδος της Εθνικής Αντίστασης, ο ρόλος του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην προστασία και διάσωση Ελλήνων Εβραίων αλλά και ο ρόλος των τελευταίων στην Εθνική Αντίσταση, κάτι που αποτελεί, όμως, απόδειξη της εσφαλμένης αλλά ευρέως διαδεδομένης αντίληψης για «δήθεν παθητικότητα των Εβραίων απέναντι στους Ναζί»,[39] όπως δηλαδή απεικονίζει το έτερο μνημείο στην πόλη, του 1987, που είδαμε παραπάνω.

Το συμπεριληπτικό αυτό αφήγημα θα επανέρθει μια δεκαετία αργότερα, το 2013-2014, (δείχνοντας την ευρύτερη αναγνώρισή του) όταν ο Δήμος Χανίων, σε συνεργασία με το ΚΙΣΕ, θα κατασκευάσει το Μνημείο θυμάτων του ναυαγίου του ατμόπλοιου «Τάναϊς»,[40] έργο του γλύπτη Μίλτου Παπαστεργίου.[41] Εδώ το «ειρηνικό» και αντιπολεμικό του μήνυμα, χωρίς κάποιο άλλο ευδιάκριτο σύμβολο, παρά με τα φωτισμένα το βράδυ περιστέρια, είναι «αφιερωμένο στους Έλληνες Εβραίους της Κρήτης, στους Χριστιανούς αντιστασιακούς του νησιού και στους Ιταλούς αντιφασίστες αιχμαλώτους που έπεσαν θύματα των Ναζί κατακτητών και βρήκαν τραγικό θάνατο στη βύθιση του ατμοπλοίου “Τάναϊς”, στις 9 Ιουνίου 1944».[42]

Το 2004 είπαμε ήδη ότι αποτελεί χρονολογία-κλειδί, με την αναγνώριση της Ημέρας Μνήμης του Ολοκαυτώματος και στη χώρα μας. Εκείνη τη χρονιά θα εγκαινιαστεί ακόμα ένα περιφερειακό μνημείο, στην πόλη της Άρτας, ύστερα βέβαια από προσπάθεια που είχε ξεκινήσει δέκα χρόνια νωρίτερα. Πρόκειται για μια απλή στήλη που φέρει διάκοσμο μια επτάφωτη λυχνία και τα ονόματα των Εβραίων κατοίκων που έχασαν τη ζωή τους.[43]

Εικόνα που περιέχει εξωτερικός χώρος/ύπαιθρος, δέντρο, φυτό, έδαφος Περιγραφή που δημιουργήθηκε αυτόματα

Εικ. 10. Ντιάνα Μαγκανιά, Μνημείο Ολοκαυτώματος Ελλήνων Εβραίων, μάρμαρο, 2010. Ερμού - Ευβούλου - Μελιδόνη, Θησείο - Κεραμεικός, Αθήνα.

Θα χρειαστούν ωστόσο ακόμα έξι χρόνια ώστε η πορεία αυτή της μνήμης ή, καλύτερα, της σιωπής, να ολοκληρωθεί, ώστε να δούμε να ανεγείρεται ένα μνημείο για την εξόντωση Εβραίων Ελλήνων στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και στην ελληνική πρωτεύουσα, τελευταία ευρωπαϊκή πρωτεύουσα που το έπραξε. Και αυτό το σπάσιμο της σιωπής, όμως, δεν ήταν εύκολο και χρειάστηκαν πολλές διαβουλεύσεις και πιέσεις για να στηθεί ένα σεμνό, τελικά, μνημείο στο Θησείο, πολύ κοντά στη Συναγωγή, που να μνημονεύει με απέριττο τρόπο μια τόσο μεγάλη τραγωδία. Και λέω απέριττο γιατί το μνημείο είναι μια λιτή γλυπτική σύνθεση της γλύπτριας Ντιάνας Μαγκανιά, που δεν προκαλεί και δεν καλεί τον επισκέπτη να το προσέξει και να αντιληφθεί εύκολα τον συμβολισμό του, προκειμένου να μην ανταγωνίζεται και τα παρακείμενα αρχαιολογικά κατάλοιπα του Κεραμικού. Κρυμμένο ανάμεσα στη βλάστηση και με χαμηλό ύψος, χωρίς δραματικές παραστάσεις, το μνημείο τοποθετήθηκε στον δημόσιο χώρο, με μικρότερο από τον αρχικό σχεδιασμό μέγεθος κατά το ήμισυ, για να μη διαταράσσει το αφήγημα της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας, και με την προϋπόθεση ότι θα μετακινηθεί σε περίπτωση αρχαιολογικών ανασκαφών.[44]

Με το ξέσπασμα της κρίσης το 2010-2011 φαίνεται ότι και πάλι υπάρχει μια στασιμότητα. Τα επόμενα μνημεία θα εμφανισθούν το 2014, ένα στη Θεσσαλονίκη, και συγκεκριμένα μέσα στους χώρους του ΑΠΘ, και ένα πάλι στη Ζάκυνθο. Το πρώτο αποτελούσε χρόνιο αίτημα απόδοσης φόρου τιμής στο κατεστραμμένο εβραϊκό νεκροταφείο, στο έδαφος του οποίου θεμελιώθηκε το μεγαλύτερο πανεπιστήμιο της χώρας. Επί χρόνια ιδιώτες και ιδιωτικοί φορείς συλλέγουν απομεινάρια και θραύσματα αυτής της μνήμης, αλλά μόλις το 2014, «σε μια περίοδο, δηλαδή, που η δημοτική αρχή της πόλης, με τον Γιάννη Μπουτάρη, προσπαθεί συστηματικά να αναδείξει τη σημασία του εβραϊκού στοιχείου και το μέγεθος του τραύματος», αποφασίστηκε από την πρυτανική αρχή η κατασκευή ενός μνημείου, σε δημόσιο χώρο, εντός του πανεπιστημίου, ένα μνημείο που όμως «μιλά γενικά για τους θύτες αυτής της βαρβαρότητας».[45]

Εικόνα που περιέχει κείμενο, εξωτερικός χώρος/ύπαιθρος, φυτό, κοιμητήριο Περιγραφή που δημιουργήθηκε αυτόματα

Εικ. 11. Μαρία Ζουρνά, Μνημείο Ολοκαυτώματος Καβάλας, 1,8 μ., μάρμαρο, 2015. Καβάλα.

Η δύσκολη μνήμη της εξόντωσης των εβραϊκών κοινοτήτων στην Ελλάδα θα γίνει ακόμα πιο εμφανής στην περίπτωση του μνημείου της Καβάλας, το οποίο, μετά από πολλές περιπέτειες, εγκαινιάστηκε τελικά το 2015.[46] Η μαύρη στήλη με το αστέρι του Δαυίδ στο κέντρο τιμά τους νεκρούς και ρίχνει την ευθύνη στους Ναζί – πρακτική που συναντάμε στην πλειονότητα των εβραϊκών, και όχι μόνο, μνημείων για τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και στο εξωτερικό. Στην περίπτωση της Καβάλας, όμως, ήταν το εβραϊκό αυτό σύμβολο που προκάλεσε τις αντιδράσεις, κυρίως από την Εκκλησία, σε αντίθεση με το μνημείο των Αθηνών, όπου θεωρήθηκε συμπεριληπτικό και συναισθηματικά ουδέτερο.[47]

Την επόμενη χρονιά, το 2016, ήταν η σειρά της Καστοριάς να μνημονεύσει, και αυτή με καθυστέρηση, την εξαφάνιση της εβραϊκής κοινότητας, με μια αντίστοιχη στήλη, όπου διαβάζουμε και πάλι ότι την αποκλειστική ευθύνη φέρουν οι Ναζί.[48] Το 2019 κατασκευάστηκαν ακόμα δύο μνημεία, ένα στην Αλεξανδρούπολη,[49] στο προαύλιο του μητροπολιτικού μεγάρου, και ένα στη Βέροια,[50] χρησιμοποιώντας και στις δύο περιπτώσεις την επτάφωτη λυχνία και λιτές επιγραφές, με σκοπό να μην προκαλέσουν έντονα συναισθήματα και αντιδράσεις των πολιτών, λόγω του σε αποδρομή μάλλον ευρισκόμενου αντισημιτισμού που συναντάται σε ομάδες του ελληνικού πληθυσμού.

Εικόνα που περιέχει εξωτερικός χώρος/ύπαιθρος, δέντρο, άγαλμα, τάφος Περιγραφή που δημιουργήθηκε αυτόματα

Εικ. 12 ΠΑΚΕΘΡΑ (σχεδιασμός - κατασκευή), Μνημείο για τα 526 θύματα μέλη της Ισραηλιτικής κοινότητας κατά τη διάρκεια της βουλγαρικής κατοχής στο στρατόπεδο Τρεμπλίνκα, γρανίτης και μέταλλο, 2022. Ξάνθη.

Τελευταίο σε αυτή τη διαδρομή, και το πιο λαμπρό σε ό,τι έχει να κάνει με τη συμμετοχή των φορέων που παραβρέθηκαν στην τελετή αποκαλυπτηρίων,[51] είναι το μνημείο που κατασκευάστηκε στην πόλη της Ξάνθης το 2022, με πρωτοβουλία και σχεδιασμό από το Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης (ΠΑΚΕΘΡΑ), που ανέλαβε εξολοκλήρου τη χρηματοδότηση του έργου. Και σε αυτή την περίπτωση το κεντρικό μοτίβο είναι μια επτάφωτη λυχνία, φτιαγμένη από τα απομεινάρια μιας παλιάς εβραϊκής αποθήκης, τοποθετημένη σε έναν σκληρό βράχο που παραπέμπει στο φυσικό τοπίο της πόλης και δίνει συγχρόνως μια αίσθηση βαρβαρότητας. Η τραγικότητα της παράστασης ενισχύεται από τις τοποθετημένες στο έδαφος γραμμές του τρένου που, συμβολικά, οδήγησε τους Εβραίους της πόλης στον αφανισμό. Η σκηνογραφική απόδοση της ιστορίας προφανή σκοπό έχει την ευκρινή μετάδοση του συμβολισμού του μνημείου, που και αυτό είναι τοποθετημένο σε κεντρικό σημείο της πόλης.[52]

Συνοψίζοντας, μπορούμε, πιστεύω, να συμπεράνουμε ότι το τραυματικό παρελθόν του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και οι εκάστοτε πολιτικές συνθήκες και επιλογές επέβαλλαν για δεκαετίες τη σιωπή και την περιθωριοποίηση γύρω από τον αφανισμό των Ελλήνων Εβραίων, ενώ και όταν αυτή η τραυματική μνήμη έβρισκε τον δρόμο της για τον δημόσιο χώρο, αυτό γινόταν με τον πιο ήπιο τρόπο. Υπάρχουν, όμως, ακόμα πόλεις που είτε αρνούνται είτε διστάζουν να αναμετρηθούν με το δύσκολο παρελθόν τους και την ολοκληρωτική εξόντωση της τοπικής εβραϊκής κοινότητας, όπως π.χ. η πόλη των Σερρών, που η μόνη κίνηση ήταν η τοποθέτηση αναμνηστικής στήλης στο παλιό εβραϊκό σχολείο της πόλης, το 2000, από τον δήμαρχο Ζήση Μητλιάγκα.[53] Δυστυχώς, ακραίες και ρατσιστικές πεποιθήσεις συνεχίζουν και έχουν στο στόχαστρό τους εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες και την ιστορία τους, με πιο χαρακτηριστικό, ίσως, παράδειγμα τη μνήμη του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα. Οι επαναλαμβανόμενοι βανδαλισμοί είναι μία μόνο, η πιο ορατή, απόδειξη της μισαλλοδοξίας και του φανατισμού, ενώ η απαξίωση, η αδιαφορία, ο αποκλεισμός της μνήμης και ο βανδαλισμός σε ιστορικούς τόπους μαρτυρίου, όπως η πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη,[54] αποδεικνύουν ότι η ελληνική κοινωνία έχει ακόμα πολύ δρόμο να διανύσει, την ώρα που η αναμέτρηση με το ιστορικό παρελθόν μας –εθνικό και ευρωπαϊκό– είναι διαρκές διακύβευμα στη δημόσια σφαίρα.

 

  1. Η παρούσα μελέτη πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος WaRs: War and Resistance Monuments in Greece: Documentation of and Historical Approach to Public Monuments, 1945-today («Τα μνημεία για τον πόλεμο και την Αντίσταση στην Ελλάδα: Τεκμηρίωση και ιστορική προσέγγιση των δημοσίων μνημείων από το 1945 μέχρι σήμερα») που υλοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και υποστηρίχτηκε από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ) στο πλαίσιο της Δράσης «2η Προκήρυξη ερευνητικών έργων ΕΛΙΔΕΚ για την ενίσχυση των μελών ΔΕΠ και ερευνητών/τριών» (αριθμός έργου: 2961). ↑
  2. Βλ. Αλέξανδρος Τενεκετζής, «Ιστορίες σε πέτρα και χαλκό, Το Ολοκαύτωμα στα μνημεία Ισραήλ και ΗΠΑ την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου», Ιστορικά, 56 (Ιούνιος 2012), 171-192. Βλ. επίσης, Ευγενία Αλεξάκη, «Η τέχνη ως ιστορία, ως καθημερινότητα και ως μνήμη: Αντιμνημειακές καλλιτεχνικές πρακτικές μνημόνευσης και επεξεργασίας του επώδυνου ιστορικού παρελθόντος. Το παράδειγμα των Τόπων της μνήμης, Βερολίνο, 1993», στο Γιώργος Κόκκινος - Παναγιώτης Γατσωτής (επιμ.), Για μια σφαιρική και πολυδιάστατη ιστορική εκπαίδευση, Πεδίο, Αθήνα 2020, σ. 386-421. Για τη θεσμική διαχείριση του τραύματος του Ολοκαυτώματος, βλ. Γιώργος Κόκκινος, «Το ιστορικό τραύμα και η ευρωπαϊκή ιστορική συνείδηση: η κριτική αναμέτρηση των ευρωπαϊκών κοινωνιών με το οδυνηρό παρελθόν του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου ως προϋπόθεση σφυρηλάτησης της ευρωπαϊκής ταυτότητας και ενότητας», στο Γιώργος Κόκκινος, Έλλη Λεμονίδου, Παναγιώτης Κιμουρτζής, Σωτήρης Ντάλης (επιμ.), Ιστορικά τραύματα και ευρωπαϊκή ιδέα. Από τη φρίκη των πολέμων και των ολοκληρωτισμών στο όραμα της ενοποίησης, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2016, σ. 105-406 και James E. Young, The Texture of Memory. Holocaust Memorials and Meaning, Yale University Press, Νιου Χέιβεν - Λονδίνο 1993. ↑
  3. Βλ. Οντέτ Βαρών-Βασάρ, «Από τη λήθη στη μνήμη. Η ανάδυση και η συγκρότηση της μνήμης της Shoah στην Ελλάδα», Νέα Εστία, αφιέρωμα «Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Το διεθνές πλαίσιο και η Ελλάδα» (επιμ. Νίκος Καραπιδάκης), 1868 (2016), 122-150· Άννα Μαρία Δρουμπούκη, Μνημεία της λήθης. Ίχνη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2014, (β' έκδοση 2016), σ. 273-351. Βλ. επίσης, Δημήτρης Ελευθεράκης, Το Ολοκαύτωμα στην ελληνική κουλτούρα μνήμης 1945-1989, μτρφ. Γιάννης Κέλογλου, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2023, σ. 56-63, 96-110 (α' γερμανική έκδοση 2023). ↑
  4. Βλ. ενδεικτικά, Mark Mazower, Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων: χριστιανοί, μουσουλμάνοι και εβραίοι, 1430-1950, μτρφ. Κώστας Κουρεμένος, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006 (α' αγγλική έκδοση 2004), σ. 528-538. ↑
  5. Για μια σύντομη ιστορία των ελληνικών κοινοτήτων μεταπολεμικά, βλ. Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος (εκδ.), Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων. Μνημεία και μνήμες, ΚΙΣΕ - Γ.Γ. Νέας Γενιάς, Αθήνα 2007. Για τη Θεσσαλονίκη, βλ. Ρένα Μόλχο, Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων. Μελέτες ιστορίας και μνήμης, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2015, σ. 63-87 και της ίδιας, «Η εβραϊκή παρουσία στη Θεσσαλονίκη», Παρατηρητής, 25-26 (χειμώνας 1994), 13-51 και της ίδιας, «Προβλήματα ένταξης της Γενοκτονίας στη συλλογική εθνική μνήμη: Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης», στο Βασιλική Γεωργιάδου - Άλκης Ρήγος (επιμ.), Άουσβιτς, Το γεγονός και η μνήμη του, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2007, σ. 23-41. ↑
  6. Βλ. Οντέτ Βαρών-Βασάρ, «Η ανάδυση και η συγκρότηση της μνήμης της Shoah στην Ελλάδα (1990-2020)», Σύγχρονα θέματα, 150-152 (Οκτώβριος 2020 - Ιούνιος 2021), σ. 51. ↑
  7. Άγγελος Παληκίδης, «Βιογραφία της λήθης: Σαμπετάι Τσιμίνο, ο τελευταίος Εβραίος καπνέμπορος της Καβάλας», στο Άγγελος Παληκίδης (επιμ.), Ο καπνός στην ιστορία: Οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές προσεγγίσεις (Πρακτικά 1ου Επιστημονικού Συνεδρίου), Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων και Ιστορίας Καπνού, Καβάλα 2020, σ. 523-525. ↑
  8. Η ανάθεση μνημείων σε αρχιτέκτονες και όχι γλύπτες και η χρήση ουδέτερων γεωμετρικών σχημάτων με σκοπό την όσο το δυνατόν πιο ήπια αναμέτρηση με τη δύσκολη μνήμη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ήταν επίσης κοινή πρακτική στη Δυτική Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου, και μάλιστα όχι μόνο για την εβραϊκή γενοκτονία αλλά και για τη δύσκολη μνήμη της συνεργασίας με τους Ναζί, όπως στην περίπτωση της Ιταλίας και της Γαλλίας· βλ. Αλέξανδρος Τενεκετζής, Τα μνημεία για τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο: Εικονομαχίες στην Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου (1945-1975), Εκδόσεις Ασίνη, Αθήνα 2020, σ. 75-139. Για το Νέο Εβραϊκό Νεκροταφείο, βλ. επίσης Δρουμπούκη, Μνημεία της λήθης, ό.π., σ. 287. ↑
  9. Το εν λόγω συμφωνητικό βρίσκεται στο Αρχείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στη διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, κ. Ξένια Ελευθερίου, για την προθυμία και τις ενέργειές της προκειμένου να γίνει η έρευνα στο αρχείο και φυσικά τα μέλη της κοινότητας και ειδικά την υπεύθυνη του Αρχείου, κ. Αλίκη Αρούχ, για την άμεση ανταπόκρισή της στο αίτημά μου και την πρόσβαση στο υλικό. Στο ίδιο αρχείο φυλάσσεται και η σχετική αλληλογραφία ανάμεσα στον Manfredo D’Urbino και τον πρόεδρο της κοινότητας Μ. Μιχαήλ ήδη από τον Ιούλιο του 1960 (Αρ. πρωτ. 849/17.7.1960). ↑
  10. Βλ. Τενεκετζής, Τα μνημεία για τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ό.π., σ. 79-87, 192-199. ↑
  11. Βλ. Μαρία Καβάλα, Η καταστροφή των Εβραίων της Ελλάδας (1941-1944), Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα - Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, Αθήνα 2015, σ. 129-130, στην ιστοσελίδα https://ikee.lib.auth.gr/record/335540/files/%CE%9CasterDocument.pdf (ανακτήθηκε 28.7.2024) και Εσδράς Μωυσής, Η εβραϊκή κοινότητα της Λάρισας. Πριν και μετά το Ολοκαύτωμα, Ισραηλιτική Κοινότητα Λάρισας, Λάρισα 2000. ↑
  12. Η δημιουργία της πλατείας είχε ξεκινήσει ήδη από το 1980, όταν εξελέγη ο Λαμπρόπουλος, και το 1982 έλαβε το όνομα Πλατεία Εβραίων Μαρτύρων Κατοχής, ύστερα από ενέργειες της τοπικής εβραϊκής κοινότητας και τη σύμφωνη γνώμη του δήμου, που αρχικά ήθελε να την ονομάσει απλώς Πλατεία Μαρτύρων Κατοχής· βλ. Συραγώ Τσιάρα, «Διαχείριση και αναπαράσταση της τραυματικής μνήμης: Μνημεία εβραϊκού ολοκαυτώματος», στο Ευθυμία Γεωργιάδου-Κούντουρα - Αντώνης Κωτίδης (επιμ.), Χρύσανθος Χρήστου: Αφιέρωμα, Τομέας Ιστορίας της Τέχνης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 296-299 και Αλεξάνδρα Μετσοβίτη, Σμιλεύοντας την απουσία: η Ισραηλιτική Κοινότητα μέσω της δημιουργίας μνημονικών τόπων στην πόλη της Λάρισας, ανέκδοτη διπλωματική εργασία, ΠΜΣ Δημόσια Ιστορία, Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2024, σ. 14-17. ↑
  13. Βλ. Τώνια Γιαννουδάκη (επιμ.), Εθνική Γλυπτοθήκη, Μόνιμη Συλλογή, Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλέξανδρου Σούτζου, Αθήνα 2006, σ. 274-275, 339-340. ↑
  14. Τσιάρα, «Διαχείριση και αναπαράσταση...», ό. π., σ. 299. ↑
  15. Βλ. «Μνημείο Λαρισαίων Εβραίων Μαρτύρων του Ολοκαυτώματος», Ισραηλιτική Κοινότητα Λάρισας, στην ιστοσελίδα https://www.jcl.gr/services/plateia-evraiwn/ (ανακτήθηκε 28.7.2024). ↑
  16. Βλ. Καβάλα, ό.π. Βλ. επίσης το ντοκιμαντέρ του Τώνη Λυκουρέση, Το τραγούδι της ζωής (2001), στην ιστοσελίδα https://www.youtube.com/watch?v=RpPo1P2kAGM (ανακτήθηκε 28.7.2024). ↑
  17. Βλ. Tony Judt, «The past is another country: myth and memory in post-war Europe», στο Jan-Werner Müller (επιμ.), Memory and Power in Post-war Europe. Studies in the Presence of the Past, Cambridge University Press, Κέιμπριτζ 2002, σ. 179-183. ↑
  18. Enzo Traverso, Η ιστορία ως πεδίο μάχης. Ερμηνεύοντας τις βιαιότητες του 20ού αιώνα, μτφρ. Νίκος Κούρκουλος , Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2016, σ. 311-313 (α' γαλλική έκδ. 2011). Για την ελληνική περίπτωση, βλ. Βαρών-Βασάρ, «Η ανάδυση...», ό.π., σ. 53-54· Henriette-Rika Benveniste, «The Coming Out of Jewish History in Greece», Atelier international de recherche sur les usages publics du passé, 27 Ιανουαρίου 2001, στην ιστοσελίδα http://usagespublicsdupasse.ehess.fr/the-coming-out-of-jewish-history-in-greece/ (ανακτήθηκε 28.7.2024)· Άννα Μαρία Δρουμπούκη, «Shaping Holocaust memory in Greece: memorials and their public history», National Identities, 18.2 (2016), 199-216, doi: 10.1080/14608944.2015.1027760. Αντίστοιχα, για άλλες χώρες, βλ. ενδεικτικά Γιώργος Κόκκινος, «Η δυναμική της μνήμης και της λήθης στη δημόσια σφαίρα και οι νόμοι για τη μνήμη στη Γαλλία», στο Γιώργος Κόκκινος, Έλλη Λεμονίδου, Βλάσης Αγτζίδης (επιμ.), Το τραύμα και οι πολιτικές της μνήμης. Ενδεικτικές όψεις των συμβολικών πολέμων για την ιστορία και τη μνήμη, Ταξιδευτής, Αθήνα 2010, σ. 63-123. ↑
  19. Το μνημείο, τελικά, εγκαινιάστηκε το 1996 από τον επόμενο δήμαρχο, Ελευθέριο Γκλίναβο, από τον ίδιο πολιτικό χώρο. Για περισσότερα βλ. Δρουμπούκη, Μνημεία της λήθης, ό.π., σ. 344-351. ↑
  20. Βλ. Αλέξανδρος Τενεκετζής, «Μονοπάτια της μνήμης στη μετεμφυλιακή Ελλάδα: Η απεικόνιση της μνήμης του πολέμου του ’40 στη δημόσια μνημειακή τέχνη μέχρι το ’74», Νέα Εστία, 1845 (Ιούνιος 2011), 1222-1240 και του ίδιου, «Η δημόσια αναπαράσταση μιας δύσκολης μνήμης, Ο Εμφύλιος και η Αντίσταση στη δημόσια γλυπτική τις δεκαετίες ’80 και ’90», στο Νίκος Δασκαλοθανάσης (επιμ.), Ιστορία και θεωρία της τέχνης: Τιμητικός τόμος για τη Νίκη Λοϊζίδη, Εκδόσεις futura, Αθήνα 2019, σ. 67-82. ↑
  21. Βλ. Παναγιώτης Μπίκας, «Μνημεία του Ολοκαυτώματος: Το μνημείο των Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης», στο Γιώργος Αντωνίου, Στράτος Ν. Δορδανάς, Νίκος Ζάικος, Νίκος Μαραντζίδης (επιμ.), Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, Εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2011, σ. 526-528. ↑
  22. Πολυξένη Ελευθερίου, Η προσέγγιση του Ολοκαυτώματος στο ελληνικό σχολείο και η θέση του στη δημόσια ιστορία, ανέκδοτη διδακτορική διατριβή, Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2021, σ. 198. Βλ. επίσης Χρίστος Ζαφείρης, Η Θεσσαλονίκη των Εβραίων. Ιστορία, κοινωνία, μνημεία, Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2016, σ. 142-145. ↑
  23. Βαρών-Βασάρ, «Η ανάδυση...», ό.π., σ. 53. ↑
  24. Βλ. «Πλατεία Ρήγα Φεραίου», Δήμος Βόλου, στην ιστοσελίδα https://dimosvolos.gr/el/plateia-riga-feraiou (ανακτήθηκε 28.7.2024). ↑
  25. Βλ. «Δράμα: Η εβραϊκή παρουσία ως κομμάτι της ιστορίας της πόλης», Το Βήμα, 8 Δεκεμβρίου 2024, στην ιστοσελίδα https://www.tovima.gr/print/mathitikes-efimerides/drama/i-evraiki-parousia-lfos-kommati-lftis-istorias-lftis-polis/ (ανακτήθηκε 28.7.2024). ↑
  26. Στη Δράμα δήμαρχος ήταν ο προερχόμενος από τη Νέα Δημοκρατία Μαργαρίτης Τζίμας και στον Βόλο ο προερχόμενος από το ΠΑΣΟΚ Δημήτριος Πιτσιώρης. Ο συνάδελφος Βασίλης Ριτζαλέος, τον οποίο ευχαριστώ θερμά για το υλικό αλλά και τις επαφές με ανθρώπους στη Μακεδονία και Θράκη που είχαν εμπλοκή με την ανέγερση των μνημείων στην περιοχή, με πληροφόρησε, μάλιστα, ότι η απόφαση για την ανέγερση του μνημείου στη Δράμα ελήφθη το 1997 ως πολιτικό αντίβαρο, όταν ο τότε νομάρχης Παύλος Παπαδόπουλος, προερχόμενος από το αντίπαλο πολιτικό στρατόπεδο και την παράταξη του ΠΑΣΟΚ, έκανε τα αποκαλυπτήρια της αναμνηστικής πλάκας στις καπναποθήκες της Αγίας Βαρβάρας, όπου το 1943 είχαν συλληφθεί και φυλακιστεί οι Εβραίοι της Δράμας· βλ. ΚΙΣΕ (εκδ.), Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων, ό.π., σ. 72. ↑
  27. Βλ. Νίκος Βατόπουλος, «Η μοναδικότητα της Χαλκίδας», Η Καθημερινή, 8 Σεπτεμβρίου 2020, στην ιστοσελίδα https://www.kathimerini.gr/culture/561066613/i-monadikotita-tis-chalkidas/ (ανακτήθηκε 28.7.2024). ↑
  28. Βλ. «Καραχάλιος Γιώργος», Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος (επιμ.), Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών, τ. 2, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1998, σ. 152. ↑
  29. Βλ. «Μυρωδιάς Αντώνης», Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος (επιμ.), Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών, τ. 3, ό.π., σ. 242. ↑
  30. Για το μνημονικό τοπίο της Κομοτηνής, βλ. Αλέξανδρος Τενεκετζής - Άγγελος Παληκίδης, «Η πολιτισμική τοπογραφία της περιφέρειας. Τα μνημεία ως σύμβολα πολιτικο-κοινωνικών συσχετισμών και αποκλεισμών στην πόλη της Κομοτηνής μετά το 1920», στο Λουίζα Αυγήτα, Ευθυμία Κούντουρα, Κάτια Παπανδρεοπούλου, Άρης Σαραφιανός (επιμ.), Αποσιωπήσεις, παραποιήσεις, επαναθεωρήσεις (Πρακτικά του Ζ' Συνεδρίου Ιστορίας της Τέχνης), Εταιρεία Ελλήνων Ιστορικών Τέχνης, Αθήνα 2026 (υπό έκδοση). ↑
  31. Βλ. «H Εβραϊκή Συνοικία - Τζουντερία», Εβραϊκή Κοινότητα Ρόδου, στην ιστοσελίδα https://jewishrhodes.org/el/la-juderia/ (ανακτήθηκε 28.7.2024). ↑
  32. Βλ. «Μνημείο Ολοκαυτώματος, Διδυμότειχο», WaRs - Μνημεία Πολέμου και Αντίστασης στην Ελλάδα, στην ιστοσελίδα https://wars.project.uoi.gr/fb366acf-ff90-4ef2-9573-1e3f702196b1?lang=en (ανακτήθηκε 28.7.2024). ↑
  33. Στο πάνω μέρος του μνημείου βρίσκεται το αστέρι του Δαβίδ, και σε καθεμία από τις πλευρές αναγράφονται αναθηματικά κείμενα στα ελληνικά, τα γαλλικά, τα αγγλικά, τα ιταλικά, τα λαντίνο και τα εβραϊκά. Το κείμενο αναφέρει: «Μην ξεχάσεις ποτέ. Στην αιώνια μνήμη των 1.604 Εβραίων μαρτύρων της Ρόδου και της Κω που εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου», βλ. Άννα Μαρία Δρουμπούκη, Μνημεία της Λήθης, ό. π., σ. 322. ↑
  34. Ευχαριστώ τον δρα Θανάση Σγουρίδη, πολιτικό μηχανικό και τέως συνεργάτη του Δήμου Διδυμοτείχου, για τις πληροφορίες. Βλ. επίσης Αλέξανδρος Τενεκετζής, «Τέχνη και δημόσιος χώρος στη Θράκη του 20ού και 21ου αιώνα», στο Άγγελος Α. Παληκίδης (επιμ.), Ψηφιακή Θράκη. Χαρτογραφώντας την ιστορία και τον πολιτισμό για την ποιοτική αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης - ΕΠΑΝΕΚ, Κομοτηνή 2023, σ. 109. ↑
  35. Βλ. ΚΙΣΕ (εκδ.), Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων, ό.π., σ. 37 και Έλενα Χαμαλίδη, «Νταής Κώστας», στο Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος (επιμ.), Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών, τ. 3, ό.π., σ. 295-296. ↑
  36. Για την προβληματική του θέματος της αντίστασης των εβραϊκών κοινοτήτων, τη μνήμη και την ιστοριογραφική αντιμετώπιση σε Ευρώπη και Ελλάδα, βλ. Ιάσονας Χανδρινός, Συναγωνιστές. Το ΕΑΜ και οι Εβραίοι της Ελλάδας, Εκδόσεις Ψηφίδες, Θεσσαλονίκη 2020, σ. 25-47. Για την ελληνική οπτική, βλ. Οντέτ Βαρών-Βασάρ, «The enlisting of Greek Jews in the Resistance. Silence, memory and discourse», στο Άννα Μαχαίρα - Λήδα Παπαστεφανάκη (επιμ.), Εβραϊκές κοινότητες ανάμεσα σε ανατολή και δύση, 15ος - 20ός αιώνας: Οικονομία, κοινωνία, πολιτική, πολιτισμός, Εκδόσεις Ισνάφι, Ιωάννινα 2016, σ. 276-277. Για την Ευρώπη, βλ. Γαβριέλλα Ετμεκτσόγλου, «Ένα χρέος που δεν αποπληρώνεται: Επανορθώσεις και μνήμες του Ολοκαυτώματος στον 21ο αιώνα», στο Αντωνίου, Δορδανάς, Ζάικος, Μαραντζίδης (επιμ.), ό.π., σ. 558-578. ↑
  37. Για τη μνήμη της διάσωσης της εβραϊκής κοινότητας, βλ. Άννα Μαρία Δρουμπούκη, «Commemorating and remembering Jewish rescue in Greece», στο Natalia Aleksiun, Rafael Utz, Zofia Woycicka (επιμ.), The Rescue Turn, Wayne State University Press, Ντιντρόιτ 2024, σ. 283-323. ↑
  38. Βλ. ΚΙΣΕ (εκδ.), Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων, ό.π., σ. 118. ↑
  39. Πολυμέρης Βόγλης, Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή, 1941-1944, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2017 (α' έκδ. 2010), σ. 105. Βλ. επίσης Βαρών-Βασάρ, «The enlisting...», ό.π., σ. 271-276 και κυρίως τις μελέτες του Steven Bowman, Η Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, Αθήνα 2012 (α' αγγλική έκδ. 2006) και του Ιάσονα Χανδρινού, Συναγωνιστές, ό.π., και πιο συγκεκριμένα, για την προβληματική της εβραϊκής αντίστασης σε Ευρώπη και Ελλάδα, σ. 25-47. Ειδικότερα για τις σχέσεις του ΕΑΜ και τη συμμετοχή των Εβραίων της Λάρισας, βλ. Λάζαρος Αρσενίου, Η Θεσσαλία στην αντίσταση, τ. Β' Γερμανική κατοχή, Περιφερειακές Εκδόσεις «Έλλα», Λάρισα 1999 (α' έκδ. 1977), σ. 129-134. ↑
  40. Βλ. «Αποκαλυπτήρια του Μνημείου για τα θύματα του ατμόπλοιου “Τάναϊς”», Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, 16.10.2013, στην ιστοσελίδα https://kis.gr/?option=com_content&view=article&id=928:-lr-&catid=12:2009&Itemid=41&fontstyle=f-larger (ανακτήθηκε 28.7.2024). ↑
  41. Βλ. «Παπαστεργίου Μίλτος (Μιλτιάδης)», Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος (επιμ.), Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών, τ. 3, ό.π., σ. 456. ↑
  42. «Αποκαλυπτήρια του Μνημείου...», ό.π. Για την εβραϊκή παρουσία στην Κρήτη μέχρι το 1944, βλ. Ιωσήφ Βεντούρας, Ibbur: Οι Εβραίοι της Κρήτης, 1900-1950, Εκδόσεις Μελάνι, Αθήνα 2018. ↑
  43. Βλ. «Μνημείο Ολοκαυτώματος», SearchCulture.gr, https://www.searchculture.gr/aggregator/edm/artaRepository/000154-77 (ανακτήθηκε 28.7.2024). ↑
  44. Για την ιστορία ανέγερσης του μνημείου, βλ. Άννα Μαρία Δρουμπούκη, «“It has taken nearly 70 years...”: Memorialisation of the Holocaust in Athens», στο Αρετή Αδαμοπούλου - Άννα Μαρία Δρουμπούκη (επιμ.), Monuments for World War II: Memory and Oblivion in the Balkans and Central-East Europe (πρακτικά συνεδρίου), Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων - ΕΛΙΔΕΚ, Ιωάννινα 2024, σ. 252-264. ↑
  45. Βλ. Παναγιώτης Μπίκας, «Δημόσια γλυπτική και μνήμη: Η περίπτωση των μνημείων για τον Κυριάκο Μάτση, το Ολοκαύτωμα και το εβραϊκό νεκροταφείο στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης», στο Αρετή Αδαμοπούλου, Λία Γυιόκα, Κωνσταντίνος Ι. Στεφανής (επιμ.), Ιστορία της Τέχνης. Ζητήματα ιστορίας, μεθοδολογίας, ιστοριογραφίας, Εκδόσεις Gutenberg - Εταιρεία Ελλήνων Ιστορικών Τέχνης, Αθήνα 2019, σ. 411-416. ↑
  46. Βλ. «Μνημείο Ολοκαυτώματος Εβραίων, Καβάλα», WaRs - Μνημεία Πολέμου και Αντίστασης στην Ελλάδα, στην ιστοσελίδα https://wars.project.uoi.gr/d0d98930-40a8-42de-8b73-5140bbeea6f2?lang=gr (ανακτήθηκε 28.7.2024). ↑
  47. Βλ. Αικατερίνη Μαραγκού, Η εβραϊκή παρουσία στην πόλη της Καβάλας: η αρχή της, το τέλος της, το σήμερα, το αύριο, ανέκδοτη διπλωματική εργασία, ΠΜΣ Δημόσια Ιστορία, Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2023, σ. 63-66. ↑
  48. Βλ. «Μνημείο Εβραίων Μαρτύρων Καστοριάς», Discover Kastoria, στην ιστοσελίδα https://www.discoverkastoria.gr/place/μνημείο-εβραίων-μαρτύρων-καστοριάς/ (ανακτήθηκε 28.7.2024). ↑
  49. Βλ. Τενεκετζής, «Τέχνη και δημόσιος χώρος στη Θράκη», ό.π., σ. 108-109. Βλ. επίσης «Μνημείο Ολοκαυτώματος των Εβραίων της Αλεξανδρούπολης», WaRs - Μνημεία Πολέμου και Αντίστασης στην Ελλάδα, στην ιστοσελίδα https://wars.project.uoi.gr/1ba8b4b3-e7bb-43df-a999-d771bc66c07e?lang=gr (ανακτήθηκε 28.7.2024) ↑
  50. Βλ. «Κοινότητες: Βέροια», Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, στην ιστοσελίδα https://kis.gr/index.php/koinotites/veroia (ανακτήθηκε 28.7.2024). Για την ιστορία της εβραϊκής κοινότητας της Βέροιας, βλ. Γιώργος Λιόλιος, Σκιές της πόλης: Αναπαράσταση του διωγμού των Εβραίων της Βέροιας, Εκδόσεις Ευρασία, Αθήνα 2008. ↑
  51. Βλ. ενδεικτικά «Ξάνθη: Αποκαλύφθηκε το Μνημείο Ολοκαυτώματος στη μνήμη των Εβραίων που εξοντώθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης», iefimerida, 21.2.2022, στην ιστοσελίδα https://www.iefimerida.gr/ellada/xanthi-apokalyfthike-mnimeio-olokaytomatos (ανακτήθηκε 28.7.2024). ↑
  52. Ευχαριστώ θερμά τον γενικό γραμματέα του Δ.Σ. του ΠΑΚΕΘΡΑ, Βασίλη Αϊβαλιώτη, για τις πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με την ανέγερση και τον συμβολισμό του μνημείου. ↑
  53. Βλ. «Κοινότητες: Σέρρες», Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, στην ιστοσελίδα https://www.kis.gr/index.php/koinotites/serres (ανακτήθηκε 28.7.2024). ↑
  54. Στυλιάνα Γκαλινίκη, «Potential City: Embodied Ephemeral Memory of WWII in Early Twentieth First Century Thessaloniki», στο Αδαμοπούλου - Δρουμπούκη (επιμ.), Monuments for World War II, ό.π., σ. 266-282. ↑