Η ενδελεχής καταγραφή των Ιουλιανών και η κρισιμότητα της αναδειξής τους στη δημόσια ιστορία
Θανάσης Δημάκας
Κωνσταντίνος Λαμπράκης, Παρεμποδίζοντας την Αποστασία. Ιουλιανά 1965: Κοινωνική διαμαρτυρία και Αριστερά, Εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2025, σελ. 266
Το βιβλίο του Κωνσταντίνου Λαμπράκη Παρεμποδίζοντας την Αποστασία. Ιουλιανά 1965: Κοινωνική διαμαρτυρία και Αριστερά είναι, κατά την κρίση μας, ένα βιβλίο αναφοράς. Ένα βιβλίο στο οποίο οι μελετητές της περιόδου, των κοινωνικών κινημάτων, των κύκλων διαμαρτυρίας και εν γένει της πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας της Ελλάδας οφείλουν να ανατρέχουν. Ή, ορθότερα, αυτό αποκομίσαμε διαβάζοντας το και –κατ’ επέκταση– αυτό είναι το κεντρικό επιχείρημα της βιβλιοκρισίας μας.
Ο λαϊκός παράγοντας υπό ένα «σαρωτικό» επιστημονικό πρίσμα
Στο επίκεντρο των Ιουλιανών, των κινητοποιήσεων των «70 ημερών», όπως επίσης έχουν καταγραφεί εκείνες οι τεταμένες πολιτικά και κοινωνικά στιγμές, βρίσκεται ο λαϊκός παράγοντας. Αυτή δεν είναι μια δική μας διατύπωση αλλά μια παγίως και διαχρονικά θεμελιωμένη θέση, τόσο στην προϋπάρχουσα ελληνική βιβλιογραφία όσο και στο υπό εξέταση βιβλίο. Ο λαός βρίσκεται στο επίκεντρο, ο λαός πρωταγωνιστεί.[1] Ο συγγραφέας, ασφαλώς, αναγνωρίζει και τοποθετεί στη θέση που του αναλογεί τον λαϊκό παράγοντα και, παράλληλα, προχωρά σε μια σαρωτική, υπό την έννοια της ερευνητικής σάρωσης, ανάλυση του κινητοποιημένου λαού.[2]
Ο Λαμπράκης εκκινεί ορθώς το βιβλίο του παρουσιάζοντας το ελληνικό και διεθνές ιστορικό πλαίσιο. Η παρουσίαση εστιάζει στα βασικότερα και επιδραστικότερα γεγονότα κατά την περίοδο που προηγήθηκε των Ιουλιανών και υπό μια έννοια –και ώς ένα βαθμό– τα καθόρισε. Ασφαλώς, σε ένα πόνημα με τόσο σαφή εστίαση, όπως το Παρεμποδίζοντας την Αποστασία, η καταγραφή δεν μπορεί να είναι ούτε καθολική ούτε εξαντλητική, επομένως είναι φυσικό στο αντίστοιχο κεφάλαιο να μην υπάρχει η εις βάθος ανάλυση που μπορεί να προσφέρει ένα πιο γενικού περιεχομένου ιστορικό βιβλίο. Ωστόσο, κι αυτό θεωρούμε πως είναι το κρίσιμο, δεν λείπει από την ιστορική καταγραφή κανένα σημαντικό κομμάτι ή, με άλλα λόγια, ο Λαμπράκης παρέχει ένα ολοκληρωμένο ιστορικό ψηφιδωτό, που ταυτόχρονα λειτουργεί και ως εισαγωγικό κεφάλαιο στην ευρύτερη διερεύνηση της μεταπολεμικής περιόδου.
Η διεθνής και εγχώρια συνθήκη πριν τα Ιουλιανά είναι η βάση της μελέτης, το κυρίως μέρος –όπως ήδη τονίσαμε– είναι η μελέτη των κινητοποιήσεων ενάντια στις προσπάθειες αποστασίας ή, υπό άλλους όρους, διολίσθησης της δημοκρατίας. Η μεθοδολογική προσέγγιση που ακολουθεί ο συγγραφέας αποτελεί μία εκ των πληρέστερων, όχι μόνον για τα Ιουλιανά αλλά ευρύτερα για αναλογικά εξίσου σημαντικά ιστορικοκοινωνικά ζητήματα. Το αναφέρουμε αυτό καθώς, πέραν της αποδελτίωσης του τύπου, των συνεντεύξεων, της βιβλιογραφικής επισκόπησης κ.ά. μεθόδων έρευνας, ο Λαμπράκης προχωρά και σε μία εξίσου πλήρη ανάλυση, χρησιμοποιώντας στοιχεία που προέρχονται τόσο από ποιοτικές όσο και από ποσοτικές έρευνες.
Εν ολίγοις, το υλικό που συνέλεξε, ανέλυσε και ανέδειξε ο Λαμπράκης επί της ουσίας λειτουργεί σαν μια «ιστορική ακτινογραφία» των Ιουλιανών. Μέσα από πίνακες, δημογραφικά στοιχεία, πανελλαδική αποτύπωση των κινητοποιήσεων, καταγραφή των διεκδικήσεων κ.ο.κ. ο συγγραφέας πετυχαίνει όχι απλώς να αποκαλύψει το ποιος, πού, πώς, πότε και γιατί των Ιουλιανών αλλά –όπως προαναφέρθηκε– να το κάνει απολύτως τεκμηριωμένα.
Στα κεφάλαια που αφορούν τον λαϊκό παράγοντα και τον τρόπο που οι πολιτικοί δρώντες κινητοποιήθηκαν (κεφάλαια 2, 3, 4) ξεδιπλώνεται από μέρα σε μέρα και από τόπο σε τόπο το κουβάρι των Ιουλιανών. Με άλλα λόγια –και λαμβάνοντας υπόψη όσα ήδη καταδείχθηκαν– υποστηρίζουμε πως στο βιβλίο επιτυγχάνεται ο ίσως βασικότερος στόχος της πολιτικής κοινωνιολογίας, δηλαδή η κατανόηση - εξήγηση πολιτικοκοινωνικών φαινομένων και δραστηριοτήτων –ή και δράσεων– που επιδρούν σε συγκεκριμένες χωρικές και χρονικές συνθήκες.
Εν προκειμένω, ο λαός κατηγοριοποιείται και αναλύεται υπό διαφορετικές αφετηρίες, που καταλήγουν, ωστόσο, στη σύζευξη έναντι του κοινού στόχου: της παρεμπόδισης της αποστασίας. Το ρεπερτόριο δράσης, ο τρόπος έκφρασης, η μαζικότητα της κάθε επιμέρους κοινωνικής ομάδας κ.ο.κ. διαγράφονται με σαφήνεια στα αντίστοιχα κεφάλαια και υποκεφάλαια. Ο διαχωρισμός ανάμεσα στο κίνημα της τοπικής αυτοδιοίκησης, το συνδικαλιστικό κίνημα, το ριζοσπαστικοποιημένο Κέντρο, την ευρύτερη Αριστερά, το φοιτητικό κίνημα κ.λπ., αναδεικνύει τον σημαίνοντα ρόλο των παραπάνω συλλογικών δρώντων και, ταυτόχρονα, το –σχεδόν– καθολικό παλλαϊκό αίτημα για Δημοκρατία.
Όλες οι προαναφερθείσες κοινωνικές συλλογικές οντότητες αρθρώνονται και δημιουργούν τον κινητοποιημένο λαό. Θεωρούμε πως η ανάδειξη της σπουδαιότητας των λαϊκών - κοινωνικών κινητοποιήσεων είναι ένας εκ των στόχων που πετυχαίνει το βιβλίο. Με λίγα λόγια, ο συγγραφέας αποδίδει στον –επαναλαμβάνουμε– υπό ευρεία έννοια λαό τη θέση που του αρμόζει στα Ιουλιανά.
Όσον αφορά τον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς, ο οποίος είναι μεταξύ των πολιτικών πρωταγωνιστών της περιόδου, ο Λαμπράκης στο βιβλίο του προσπαθεί να δει πέρα και έξω από τα Ιουλιανά.[3] Πέραν της ενδελεχούς καταγραφής θέσεων, στάσεων και πρακτικών του συγκεκριμένου χώρου, ο συγγραφέας σκιαγραφεί και τα στρατηγικά διλήμματα ή και αδιέξοδα στα οποία κλήθηκε να απαντήσει –και να προσπεράσει ή, έστω, να προσπαθήσει να ξεπεράσει– η Αριστερά. Κατά την κρίση μας, στο βιβλίο δεν επιχειρείται μια «αγιοποίηση» του χώρου αλλά, αντιθέτως, μια επιστημονική –άρα βασισμένη σε δεδομένα– αποτύπωση της τότε σχηματισμένης Αριστεράς. Άλλωστε το αντίστοιχο κεφαλαίο (5ο) βρίσκουμε πως μπορεί να αποτελέσει ένα διαρκές σημείο εκκίνησης συζητήσεων και αναλύσεων γύρω από το πού και πώς πρέπει να κινείται η Αριστερά.[4] Επισημαίνουμε πως έχει διαρκή χαρακτήρα μια τέτοια συζήτηση ακριβώς γιατί μοιάζει πάντοτε επίκαιρη, ασχέτως εάν δεν είναι ίδιες οι συνθήκες –ούτε ασφαλώς και οι πολιτικοί δρώντες– φαντάζει ωστόσο πως ακόμα γοητεύει η συζήτηση γύρω από τον θεματικό άξονα «τι κάνουμε».
Ανάχωμα στις προσπάθειες ανασκευής της Ιστορίας
Κλείνοντας, ένα ακόμα στόχο που θεωρούμε πως επιτυγχάνει το πόνημα του Λαμπράκη είναι αυτόν της κρυστάλλινης αποτύπωσης των ιστορικών γεγονότων και δεδομένων. Όπως ήδη τονίσαμε, το υλικό που συνέλεξε, ανέλυσε και ανέδειξε ο συγγραφέας είναι πολύπλευρο, μεγάλο σε έκταση και όγκο, και πολυεπίπεδο. Τα παραπάνω αποτελούν εχέγγυο για τα δεδομένα και τα συμπεράσματα που εξάγονται από μία –αλλά και κάθε ανάλογη– ερευνητική διαδικασία. Ως εκ τούτου, κρίνουμε πως το Παρεμποδίζοντας την Αποστασία πρακτικά παρεμποδίζει και την ανασκευή ή αναθεώρηση της σημαντικής αυτής περιόδου. Η λειτουργία του ως ανάχωμα σε προσπάθειες αναθεωρητισμού ή υποβάθμισης κρίσιμων ιστορικών δεδομένων θα πρέπει να πιστωθεί ως ένα ακόμα επίτευγμα του συγγραφέα· ειδικά σε περιόδους που τέτοιες προσπάθειες φαίνονται να εντείνονται, μέσω της μετα-αλήθειας λ.χ., είναι κρίσιμο να υπάρχουν βιβλία - ασπίδα απέναντί τους.
Αντί επιλόγου: Ανατροφοδοτώντας το «τι κάνουμε»
Πάντοτε, όταν ένα βιβλίο –ειδικά ιστορικής και πολιτικής εστίασης– προβληματίσει και εμπνεύσει νέες συζητήσεις, θεωρείται πως πέτυχε τον σκοπό του. Η μελέτη του Λαμπράκη, ειδικά όσον αφορά τις θέσεις και τις πρακτικές της Αριστεράς στη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, θεωρούμε πως ανοίγει συζητήσεις, και μάλιστα όχι απλά για το χθες αλλά και για το σήμερα. Με δεδομένο πως ο συγκεκριμένος χώρος διαρκώς αναζητεί απάντηση στο συγκεκριμένο ερώτημα, ασχέτως εάν οι συνθήκες, όπως και οι πολιτικοί δρώντες, συνεχώς αλλάζουν, βρίσκουμε πως το βιβλίο μπορεί να συνεισφέρει όχι μόνον ως αποτίμηση του τότε αλλά και ως πυξίδα του σήμερα –και, κατ’ επέκταση, του αύριο. Όπως ακούστηκε και στις παρουσιάσεις του βιβλίου, «τα Ιουλιανά είναι επίκαιρα». Άλλωστε, σχεδόν νομοτελειακά οι συζητήσεις γύρω από την ιστορία οδηγούν σε επεξεργασίες για το σήμερα και σε προτάγματα για το αύριο...
- Εδώ χρησιμοποιούμε τον όρο «λαός» υπό ευρεία έννοια, συμπεριληπτικά. Στο βιβλίο, όπως θα καταδείξουμε παρακάτω, υπάρχει σαφής και ευδιάκριτη καταγραφή των χαρακτηριστικών των δρώντων υποκειμένων. ↑
- Θα επανέλθουμε στο συγκεκριμένο κομμάτι της μελέτης παρακάτω, καθώς αποτελεί εκ των βασικών πυλώνων της. ↑
- Υπ’ αυτή την έννοια, καταγράφει και τις επιπτώσεις των θέσεων και πράξεων των κομμάτων και των οργανώσεων της Αριστεράς και μετά το πέρας των κινητοποιήσεων. ↑
- Ο τίτλος του κεφαλαίου «Η πρόσληψη και η ερμηνεία των Ιουλιανών στον χώρο της ελληνικής Αριστεράς», εκτός από σαφής, είναι και πετυχημένος. ↑