Ένα πολιτικό πείραμα: η βραχύβια Κίνηση Εθνικής Αναδημιουργίας (1960-1961)

Μιχαήλ Βασιλειάδης

Το Κυπριακό ζήτημα –το σημαντικότερο θέμα εξωτερικής πολιτικής που απασχόλησε τις ελληνικές κυβερνήσεις κατά τη μεταπολεμική εποχή– επιλύθηκε προσωρινά τον Φεβρουάριο του 1959, με την υπογραφή των συμφωνιών Ζυρίχης και Λονδίνου. Οι συνθήκες αυτές προέβλεπαν την ίδρυση ανεξάρτητου κυπριακού κράτους. Αυτό δεν ταυτιζόταν με την αρχική επιθυμία της πλειονότητας των Κυπρίων για ένωση με την Ελλάδα, ήταν όμως, κατά πάσα πιθανότητα, το μέγιστο που μπορούσε να επιτευχθεί κατά τη δεδομένη συγκυρία. Ήδη από το 1958 είχε αρχίσει να τίθεται σε εφαρμογή το βρετανικό σχέδιο Macmillan, το οποίο θα μπορούσε να οδηγήσει δυνητικά στη διχοτόμηση της Κύπρου, με αποτέλεσμα η κυβέρνηση της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ένωσης (ΕΡΕ) του Κωνσταντίνου Καραμανλή να προκρίνει τη γραμμή της ανεξαρτησίας του νησιού, προκειμένου να αποφευχθεί η δυσάρεστη κατάληξη της διχοτόμησης.[1]

Στην Κύπρο, ο εθνάρχης αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ' –πολιτικός ηγέτης της νήσου– υποδέχθηκε θετικά τις συμφωνίες και οι δηλώσεις του είχαν τόνο πανηγυρικό.[2] Παρόλα αυτά, την ίδια στάση δεν τήρησε ο Γεώργιος Γρίβας, αρχηγός της Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών (ΕΟΚΑ), που διεξήγε, από τον Απρίλιο του 1955, ένοπλο αγώνα ενάντια στις βρετανικές αρχές. Ο Γρίβας, ο οποίος είχε υιοθετήσει το ψευδώνυμο «Διγενής», δέχθηκε με δυσκολία τις συμφωνίες, ενώ η ελληνική κυβέρνηση προσπάθησε να τον απομακρύνει από την Κύπρο, προκειμένου, αφενός, να μη δεχθεί βρετανικά αντίποινα και, αφετέρου, να μην περιπλέξει την εφαρμογή των συμφωνιών.[3]

Όταν επέτρεψε στην Ελλάδα, ο Γρίβας δέχθηκε τιμές εθνικού ήρωα, καθώς προάχθηκε σε αντιστράτηγο και, έπειτα από απόφαση της Βουλής, ανακηρύχθηκε «άξιος της Πατρίδος».[4] Παρόλα αυτά, δεν αρκέστηκε σε αυτές τις τιμές, αλλά αποφάσισε τελικά να κατέλθει και στην πολιτική, το 1960, ως αρχηγός κόμματος με το όνομα Κίνηση Εθνικής Αναδημιουργίας (ΚΕΑ).

Γενικά, όσον αφορά τον Γρίβα, εκτός από τη δράση του ως ηγέτη της ΕΟΚΑ, έχει μελετηθεί και η σταδιοδρομία του ως ηγέτη της ομάδας «Χ», μιας ένοπλης ομάδας που ασκούσε σκληρή αντικομμουνιστική δράση κατά την εποχή της Κατοχής και μετεξελίχθηκε σε κόμμα της άκρας Δεξιάς (Εθνικό Κόμμα Χιτών), το οποίο διακρίθηκε για τη βία που ασκούσε και δεν κατάφερε να λάβει αξιόλογο ποσοστό ψήφων.[5] Παρόλα αυτά, τόσο η πολιτική δράση του Γρίβα έπειτα από τον αγώνα της ΕΟΚΑ όσο και το ίδιο το κόμμα της ΚΕΑ ελάχιστα έχουν μελετηθεί, αφενός, διότι η ΚΕΑ ήταν ένας βραχύβιος σχηματισμός (ιδρύθηκε το 1960 και διαλύθηκε το 1961) και, αφετέρου, διότι το ενδιαφέρον των μελετητών έχει κινήσει περισσότερο η εμπλοκή του «Διγενή» στο Κυπριακό ζήτημα και κυρίως ο αγώνας της ΕΟΚΑ. Αυτό το κενό στην έρευνα φιλοδοξεί να καλύψει το παρόν άρθρο, εξετάζοντας την πολιτική πορεία του Γρίβα από τη στιγμή που εκδήλωσε το ενδιαφέρον του να πολιτευθεί έως τα τέλη του 1961, καθώς και την πολιτική πορεία, την οργάνωση και την ιδεολογία της ΚΕΑ.

Οι πρώτες κινήσεις του Γρίβα

Ενόψει της μετάβασης του Γρίβα στην Ελλάδα, μία από τις ανησυχίες της ελληνικής κυβέρνησης ήταν πως ο Γρίβας ήταν αποφασισμένος να αντιπολιτευθεί τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και να καταγγείλει τις συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου, έχοντας μάλιστα αρχικά την υποστήριξη του Σοφοκλή Βενιζέλου (αρχηγού του Κόμματος Φιλελευθέρων), του Σάββα Παπαπολίτη (αρχηγού της Εθνικής Προοδευτικής Ένωσης Κέντρου) και του Παυσανία Κατσώτα (αρχηγού του Προοδευτικού Εργατοτεχνικού Κόμματος).[6] Επιπλέον, επικρατούσε ανησυχία για τις ακραίες απόψεις του, οι οποίες ήταν γνωστές από την εποχή που ηγείτο της οργάνωσης «Χ». Και στο πλαίσιο του αγώνα της ΕΟΚΑ, όμως, είχε εκφράσει ο Γρίβας ακραίες απόψεις, όπως το αίτημα ενδεχόμενης εξόδου της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ, σε περίπτωση που δεν αποδιδόταν δικαιοσύνη στο ζήτημα της Κύπρου.[7] Γι’ αυτό και ο υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας, Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας, προσπάθησε να εξακριβώσει τις προθέσεις του Γρίβα, ο οποίος τον διαβεβαίωσε πως δεν θα πολιτευόταν, καθώς ήθελε να αποφύγει το προηγούμενο του Αλέξανδρου Παπάγου, ο οποίος «εγκατέλειψε τη δόξα του στρατιώτη για να μπλέξει στη λάσπη της πολιτικής» και «από την ώρα που κατέβηκε στο πεζοδρόμιο, πολλοί Έλληνες τον κατηγορούσαν και τον έβριζαν σαν να ήταν ένας οποιοσδήποτε πολιτικός».[8]

Η στάση αυτή του Γρίβα άρχισε να μεταβάλλεται τον Ιούλιο του 1959, οπότε επέκρινε έντονα ορισμένους όρους των συμφωνιών Ζυρίχης - Λονδίνου, ισχυριζόμενος πως δεν είχε ενημερωθεί γι’ αυτούς, και δήλωσε πως θα αγωνιζόταν προκειμένου να ματαιώσει τις συμφωνίες, αποκαλώντας τις προσπάθεια υποδούλωσης του κυπριακού λαού.[9] Παράλληλα, από τον Αύγουστο του 1959, άρχισε να δραστηριοποιείται στην Κύπρο η φιλογριβική οργάνωση Κυπριακό Ενωτικό Μέτωπο (ΚΕΜ). Επρόκειτο για πρώην μέλη της ΕΟΚΑ, που είχαν μείνει πιστά στον Γρίβα και θεωρούσαν τις συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου ως προδοσία του αγώνα τους, σκοπός του οποίου ήταν η Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα και όχι η ανεξαρτησία. Το ΚΕΜ καλούσε τον Μακάριο να ακολουθήσει «εθνική πολιτική», ενώ ο Γρίβας αρνήθηκε να το αποκηρύξει.[10] Τελικά, η ένταση μεταξύ του Αρχιεπισκόπου και του Γρίβα κόπασε τον Οκτώβριο του 1959, οπότε συναντήθηκαν οι δύο άνδρες στη Ρόδο.[11]

Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς του Αβέρωφ, η αλλαγή στάσης του Γρίβα απέναντι στις συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου δεν οφειλόταν τόσο σε μια γνήσια αντίθεσή του προς αυτές όσο στο γεγονός ότι είχε προσεγγιστεί από πολιτικούς αντιπάλους του Καραμανλή, οι οποίοι τον είχαν πείσει να «ηγηθεί ενός συνασπισμού κομμάτων της Αντιπολιτεύσεως και να αναμετρηθεί μαζί του κατά τις προσεχείς εκλογές, των οποίων και θα ζητούσαν την επίσπευσιν».[12] Παρόμοια εικόνα αναδύεται και από πληροφορίες προερχόμενες από το πολιτικό γραφείο του βασιλιά Παύλου, σύμφωνα με τις οποίες ο Γρίβας είχε δηλώσει πως δεν θα πολιτευόταν, εκτός αν παρουσιαζόταν «έκδηλος η θέλησις» του ελληνικού λαού να ηγηθεί «λαϊκού κινήματος», που θα συμπεριελάμβανε όλες τις τάξεις «πλην των Κομμουνιστών». Τελικά, από τα λεγόμενα του Γρίβα συναγόταν το συμπέρασμα πως είχε αρχίσει ήδη να πολιτεύεται και πως ίσως επηρεαζόταν από «πολιτευομένους οι οποίοι των ωθούν εις τας απόψεις του αυτάς».[13]

Φαίνεται, λοιπόν, πως ο Γρίβας, κατά την πρώτη περίοδο παραμονής του στην Αθήνα, δεν σκόπευε να πολιτευθεί, γρήγορα όμως προσεγγίστηκε από άτομα που τον μετέπεισαν. Επρόκειτο για πολιτευτές της αντιπολίτευσης, η οποία επιθυμούσε να τον αξιοποιήσει ως «όπλο» κατά της κυβέρνησης, ενώ υπάρχουν αναφορές και σε δυσαρεστημένα μέλη της ΕΡΕ που ήλθαν σε επαφή με τον Γρίβα.[14] Όσον αφορά την αντιπολίτευση, σε βρετανική αναφορά σημειώνεται πως τον Γρίβα τον είχε προσεγγίσει ο Σοφοκλής Βενιζέλος.[15]

Η ίδρυση της Κίνησης Εθνικής Αναδημιουργίας

Στις αρχές του 1960, το πολιτικό σκηνικό ευνόησε τελικά την είσοδο του Γρίβα στην πολιτική. Η ΕΡΕ του Καραμανλή δέσποζε στον χώρο της Δεξιάς και είχε αναδειχθεί νικήτρια στις εκλογές του 1958, ενώ δεν διαφαινόταν στον ορίζοντα κάποια εναλλακτική κυβερνητική λύση. Ο χώρος του Κέντρου ήταν βαθιά διαιρεμένος και διασπασμένος, καθώς σε αυτόν δέσποζε πλήθος κομμάτων, τα κυριότερα εκ των οποίων ήταν το Κόμμα Φιλελευθέρων του Σοφοκλή Βενιζέλου και το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα (ΦΔΚ) του Γεωργίου Παπανδρέου. Αυτή η πολυδιάσπαση εμπόδιζε την ανάδειξη ενός ενιαίου κεντρώου σχήματος, που θα μπορούσε να συμμετάσχει στις επόμενες εκλογές ως εναλλακτικό «εθνικόφρον» κόμμα και να αποσπάσει ψηφοφόρους από την Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ), η οποία είχε καταλάβει τη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης, έπειτα από την εντυπωσιακή της επίδοση στις εκλογές του 1958 (24,42% των ψήφων και 79 έδρες στη Βουλή).[16]

Εντός του Κέντρου, οι διάφοροι πολιτευτές υποστήριζαν αρκετά διαφορετικές γραμμές πλεύσης, γεγονός που φαίνεται από τις θέσεις των δύο κυριότερων εκπροσώπων του χώρου, του Σοφοκλή Βενιζέλου και του Γεωργίου Παπανδρέου. Ο Παπανδρέου προσπαθούσε να επιτύχει εκλογική συνεργασία με την ΕΡΕ, ενώ ο Σ. Βενιζέλος υποστήριζε την ενοποίηση του κεντρώου χώρου, προσκρούοντας όμως στην απροθυμία των πολιτευτών των άλλων κεντρώων κομμάτων να συγχωνευθούν με το Κόμμα Φιλελευθέρων.[17] Παράλληλα, δέκα σημαντικοί πολιτικοί (Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Γεώργιος Μαύρος, Γεώργιος Αθανασιάδης-Νόβας, Ιωάννης Τούμπας, Ιωάννης Ζίγδης, Φωκίων Ζαΐμης, Εμμανουήλ Λουλακάκης, Δημήτριος Κωστής, Στυλιανός Αλλαμανής και Παναγιώτης Παπαληγούρας), εκ των οποίων οι περισσότεροι προέρχονταν από το Κόμμα Φιλελευθέρων, είχαν σχηματίσει τον Φεβρουάριο του 1960 την Νέα Πολιτική Κίνηση (ΝΠΚ), με στόχο την ανανέωση του Κέντρου μέσω της απαγκίστρωσης από την αντιπαράθεση μεταξύ Παπανδρέου και Βενιζέλου.[18]

Προκειμένου να ξεπεράσει την πολυδιάσπαση –που αποτελούσε δομική αδυναμία του Κέντρου– και να συντελέσει στη δημιουργία ενός «εθνικόφρονος» κόμματος, που θα μπορούσε να ανταγωνιστεί την ΕΡΕ, ο Βενιζέλος προσέγγισε τον Γρίβα και τελικά τον έπεισε να κατέλθει στην πολιτική ως ηγέτης κεντρώου σχηματισμού. Η βασική βοήθεια που προσέφερε ο Βενιζέλος στον Γρίβα ήταν ότι του παραχώρησε τους βουλευτές του κόμματός του. Ο ίδιος, βέβαια, παρέμεινε ανεξάρτητος και διατήρησε τυπικά την αρχηγία του Κόμματος Φιλελευθέρων.[19]

Έτσι ιδρύθηκε η Κίνηση Εθνικής Αναδημιουργίας (ΚΕΑ), στις αρχές Νοεμβρίου 1960. Στην ΚΕΑ συμμετείχαν οι Φιλελεύθεροι (εκτός του Βενιζέλου), ο Παυσανίας Κατσώτας, από το Προοδευτικό Εργατοτεχνικό Κόμμα, ο Στεφανόπουλος, από το Λαϊκό Κοινωνικό Κόμμα και τα υπολείμματα της Εθνικής Προοδευτικής Ένωσης Κέντρου (ΕΠΕΚ) υπό τον Σάββα Παπαπολίτη, η οποία είχε διασπαστεί και παρακμάσει ήδη από το 1953, μετά τον θάνατο του αρχηγού της, Νικολάου Πλαστήρα, και δεν διέθετε πλέον κοινοβουλευτική εκπροσώπηση.[20] Εκτός έμεινε η Νέα Πολιτική Κίνηση, η οποία δήλωσε πως η στάση της αυτή οφειλόταν στο γεγονός ότι «δεν εξασφαλίζεται η δημοκρατική διάρθρωσις και διοίκησις του νέου οργανισμού». Επίσης δεν προσχώρησαν στην ΚΕΑ το Κόμμα των Προοδευτικών (Κ.Π.) του Σπύρου Μαρκεζίνη, το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα του Παπανδρέου, ο οποίος παρέμενε προσανατολισμένος στη συνεργασία με την ΕΡΕ, και η Δημοκρατική Ένωση (Δ.Ε.) του Ηλία Τσιριμώκου, η οποία χαρακτήριζε την ηγεσία του Γρίβα ως ηγεσία της άκρας Δεξιάς και διαφωνούσε με την προσχώρηση των κομμάτων του Κέντρου σε αυτή, δεδομένου πως έτσι θα ενισχυόταν απλώς το «μονοκομματικόν κράτος της δεξιάς».[21]

Στις αρχές Νοεμβρίου 1960 ο Γρίβας εξέδωσε διακήρυξη προς τον ελληνικό λαό, με την οποία ανακοίνωνε επίσημα την κάθοδό του στην πολιτική, καθώς επίσης έδινε στη δημοσιότητα το κείμενο των προγραμματικών δηλώσεων της κίνησής του. Τα σημαντικότερα σημεία του πολιτικού προγράμματος της κίνησης του Γρίβα ήταν: α) Παραμονή της Ελλάδας στη Δύση, με παράλληλη απαίτηση να αντιμετωπίζεται η χώρα ως ισότιμη με τις υπόλοιπες που ανήκαν στη Βορειοατλαντική Συμμαχία (ΝΑΤΟ)· β) Εφαρμογή του «ηθικού καθαρμού» και του «πόθεν έσχες» σε όλα τα κλιμάκια της πολιτικής και της διοίκησης της χώρας, ώστε να «λογοδοτήσουν οι διαφθορείς της δημοσίας ζωής του τόπου, οι καταχρασταί και οι διασπαθισταί του δημοσίου χρήματος και οι εθνικώς αναξιοπρεπείς»· γ) Κατάργηση των εκτάκτων μέτρων· δ) Πάταξη της οικονομικής ολιγαρχίας και περιορισμός των οικονομικών ανισοτήτων· ε) Μέριμνα για την ανάπτυξη της περιφέρειας, η οποία είχε παραμεληθεί προς χάριν των αστικών κέντρων, και την ενίσχυση του αγροτικού κόσμου, που αποτελούσε τη μεγάλη «δεξαμενήν των εθνικών μας δυνάμεων».[22]

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, η ΚΕΑ υπήρξε, στην πραγματικότητα, το αποτέλεσμα της συνεργασίας του Βενιζέλου με τον Γρίβα και γι’ αυτό θα άξιζε να εξεταστεί σε βάθος η σχέση των δύο ανδρών. Όσον αφορά τον Βενιζέλο, ευελπιστούσε πως στο πρόσωπο του Γρίβα, ενός ανθρώπου που είχε στεφανωθεί με τις δάφνες του εθνικού ήρωα, θα έβρισκε μια προσωπικότητα κοινής αποδοχής, που θα μπορούσε να συσπειρώσει τον κεντρώο χώρο και να κερδίσει την εμπιστοσύνη του λαού, ανταγωνιζόμενος επάξια τον Καραμανλή στις επερχόμενες εκλογές. Στο νου του είχε το παράδειγμα του Παπάγου, ο οποίος, επίσης τιμώμενος ως εθνικός ήρωας λόγω της συνεισφοράς του στον ελληνοϊταλικό και τον εμφύλιο πόλεμο, κατήλθε στον πολιτικό στίβο ως αρχηγός του Ελληνικού Συναγερμού (Ε.Σ.), κυριάρχησε στον χώρο της Δεξιάς– απορροφώντας παράλληλα και πολλά κεντρώα στελέχη– και τελικά θριάμβευσε στις εκλογές, το 1952.[23] Έτσι, ο Βενιζέλος προσέφερε στον Γρίβα ένα αρχικό πολιτικό κεφάλαιο, ευελπιστώντας ο στρατηγός να το αξιοποιήσει, ώστε να προσελκύσει κι άλλους πολιτευτές, διευρύνοντας περαιτέρω την εκλογική βάση του κόμματός του. Από την άλλη πλευρά, ο ίδιος ο Βενιζέλος παρέμεινε ανεξάρτητος και διατήρησε τυπικά την αρχηγία του Κ.Φ., «εν αναμονή της απηχήσεως που θα είχεν η κίνησις του στρατηγού», σύμφωνα με τον βιογράφο του, Γρηγόριο Δαφνή.[24] Αν, δηλαδή, η κίνηση αυτή δεν πετύχαινε, ο Βενιζέλος θα μπορούσε απλώς να ανακαλέσει στο Κόμμα Φιλελευθέρων τους βουλευτές του (χαρακτηριστικά, η βρετανική πρεσβεία ανέφερε ότι ο Γρίβας «δανείστηκε» απλώς τους πολιτευτές του Κόμματος Φιλελευθέρων[25]) ενώ, εάν πετύχαινε, θα προσχωρούσε και ο ίδιος. Οι Βρετανοί μάλιστα εκτιμούσαν πως ο Βενιζέλος θεωρούσε ότι θα μπορούσε να κυριαρχήσει ο ίδιος σε μια κυβέρνηση Γρίβα[26] και ενδεχομένως όντως να το πίστευε αυτό, καθώς δεν εκτιμούσε ιδιαίτερα τη νοημοσύνη του «Διγενή», τον οποίο είχε χαρακτηρίσει, σε ιδιωτική συνομιλία με Βρετανό αξιωματούχο, ως «αλαζόνα ηλίθιο».[27] Επρόκειτο ουσιαστικά για ένα καιροσκοπικό πολιτικό πείραμα του Κρητικού πολιτικού, ο οποίος προσδοκούσε να αποκομίσει μεγάλα οφέλη για τον ίδιο αν πετύχαινε (αφού θα συνενωνόταν το Κέντρο σε ένα ενιαίο σχήμα, ικανό να ανταγωνιστεί την ΕΡΕ, ενώ και ο ίδιος θα το έλεγχε πολιτικά) και μικρό ρίσκο σε περίπτωση αποτυχίας (αφού ο Βενιζέλος θα μπορούσε απλώς να ανακαλέσει τους βουλευτές του).

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, θα μπορούσε να δημιουργηθεί η εντύπωση πως ο Γρίβας, στην πραγματικότητα, αποτελούσε υποχείριο του Σ. Βενιζέλου, ο οποίος τον χρησιμοποιούσε για να επιτύχει τους δικούς του πολιτικούς στόχους. Παρόλα αυτά, λαμβάνοντας υπόψη την προσωπικότητα του Γρίβα, φαίνεται πως δεν ήταν αυτή ακριβώς η σχέση μεταξύ των δύο ανδρών. Πράγματι, ο Βενιζέλος προσπαθούσε να αξιοποιήσει τη φήμη του Γρίβα ώστε να επανέλθει ως παράγοντας εξουσίας, ο Γρίβας όμως παρέμενε ένας αυτόνομος παράγοντας, που δεν ελεγχόταν από τον αρχηγό των Φιλελευθέρων. Την άποψη αυτή εξέφραζε και ο Βρετανός πρέσβης στην Ελλάδα, Sir Roger Allen, ο οποίος έγραφε σε αναφορά του ότι «ο χαρακτήρας του Γρίβα είναι τέτοιος που δεν θα επιτρέψει ούτε για μια στιγμή στον Βενιζέλο να τον ελέγξει και ούτε θα χρειαστεί να το κάνει, αφού, όταν θα γίνει πρωθυπουργός, πιθανότατα θα είναι σε θέση να επιστρατεύσει τη στήριξη των ενόπλων δυνάμεων και δεν θα χρειάζεται να δώσει σημασία σε κανέναν από τους πολιτικούς του κόλακες».[28] Κατά την άποψη του γράφοντος, η θέληση του Γρίβα να τεθεί στην υπηρεσία της χώρας του, ώστε να την οδηγήσει σε αυτό που ο ίδιος θεωρούσε ως δρόμο της προόδου, καθώς και η εναντίωσή του στις συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου, τις οποίες θεωρούσε προδοτικές για τον αγώνα του κυπριακού λαού, ήταν γνήσιες και πηγαίες πεποιθήσεις του και σε καμία περίπτωση προϊόντα των εισηγήσεων του Βενιζέλου. Στην πραγματικότητα, η σχέση του Γρίβα και του Βενιζέλου ήταν αμφίδρομη και χαρακτηριζόταν από την επιδίωξη του καθενός από τους δύο να ωφεληθεί από τον άλλον: αφενός, ο Γρίβας, για να επιτύχει το όραμά του για την Ελλάδα, ήθελε να εξασφαλίσει τη στήριξη ενός ήδη εδραιωμένου πολιτικού και, αφετέρου, ο Βενιζέλος, προκειμένου να καταφέρει να ενοποιήσει το Κέντρο και να επικρατήσει πολιτικά ενάντια στον Καραμανλή, προσδοκούσε να αξιοποιήσει τη φήμη και το κύρος που απολάμβανε ο Γρίβας, έπειτα από τον αγώνα της ΕΟΚΑ.

Η διάλυση της Κίνησης Εθνικής Αναδημιουργίας

Η ΚΕΑ, ως κόμμα, δεν έμελλε τελικά να μακροημερεύσει και η σταδιακή της φθορά διαφαινόταν ήδη από την πρώτη κιόλας περίοδο έπειτα από την ίδρυσή της. Ένας βασικός παράγοντας αυτής της φθοράς είχε να κάνει με το ίδιο το ακροδεξιό παρελθόν του Γρίβα, εξαιτίας του οποίου οι κεντρώοι πολιτικοί δεν ήταν διατεθειμένοι να τον δεχθούν ως ηγέτη τους. Όπως ήδη αναφέρθηκε άλλωστε, η Δημοκρατική Ένωση του Τσιριμώκου και η Νέα Πολιτική Κίνηση αρνήθηκαν να προσχωρήσουν στην κίνησή του, η πρώτη αποκαλώντας ευθέως την ηγεσία του Γρίβα ηγεσία της άκρας Δεξιάς και η δεύτερη αμφισβητώντας τον δημοκρατικό χαρακτήρα της κίνησης. Για τους ίδιους λόγους, εξίσου αρνητικά διακείμενα απέναντι στην ηγεσία του Γρίβα ήταν και τα μέλη του Κόμματος Φιλελευθέρων, και γι’ αυτό τον λόγο ο Βενιζέλος είχε αναγκαστεί να τους διαβεβαιώσει πως ο στρατηγός θα ήταν απλώς «ένα προσωρινό φαινόμενο στην ιστορία του κόμματος».[29]

Όσον αφορά τον τύπο, η ΚΕΑ δεν κατόρθωσε να αποσπάσει την υποστήριξή του. Η κατεξοχήν εφημερίδα του Κέντρου, η Ελευθερία του Πάνου Κόκκα, είχε εκφράσει επιφυλάξεις σχετικά με το εγχείρημα του Γρίβα και είχε αποφασίσει να το παρακολουθήσει από απόσταση.[30] Επιπλέον, ούτε εκ μέρους της Καθημερινής και του Βήματος κατόρθωσε ο Γρίβας να αποσπάσει κάποια υποστήριξη,[31] ενώ ξεκάθαρα αρνητική απέναντί του ήταν η Εστία, που υποστήριζε τον Μαρκεζίνη.[32]

Ως απαρχή της πορείας της ΚΕΑ προς την τελική της διάλυση θα μπορούσαν να θεωρηθούν τα μέσα Φεβρουαρίου του 1961, οπότε ανακοινώθηκε επίσημα η ίδρυση ενός ακόμη κόμματος που ευελπιστούσε να ενοποιήσει τις κεντρώες πολιτικές δυνάμεις. Το κόμμα αυτό, υπό την ηγεσία του Γεωργίου Παπανδρέου, ονομάστηκε Δημοκρατικό Κέντρο - Αγροτική Φιλελευθέρα Ένωσις (Δ.Κ.-ΑΦΕ) και σε αυτό εντάχθηκαν το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα, το Κόμμα Αγροτών Εργαζομένων (ΚΑΕ) του Αλέξανδρου Μπαλτατζή και οι περισσότεροι βουλευτές της Νέας Πολιτικής Κίνησης.[33] Αυτό το γεγονός αποτέλεσε μια μείζονα εξέλιξη, καθώς, εντός του κεντρώου χώρου, η ΚΕΑ απέκτησε ένα ανταγωνιστικό κόμμα. Στην πραγματικότητα, η πρωτοβουλία του Βενιζέλου να ευνοήσει έναν ηγετικό ρόλο του Γρίβα είχε θορυβήσει την κεντρώα κοινή γνώμη και είχε αρχίσει να συσπειρώνει όλους τους άλλους κεντρώους ηγέτες εναντίον του.

Εν τω μεταξύ, πολλά μέλη της ΚΕΑ είχαν αρχίσει να συνειδητοποιούν πως δεν θα είχαν πιθανότητες εκλογής, εκτός αν το κόμμα τους συνεργαζόταν ή ενωνόταν με κάποιο άλλο κόμμα της αντιπολίτευσης (εκτός βέβαια της ΕΔΑ) και ιδιαίτερα με το Δ.Κ.-ΑΦΕ.[34] Παρόλα αυτά, ο Γρίβας αρνήθηκε τελικά να συνεργαστεί με τον Παπανδρέου ή με οποιοδήποτε άλλο κόμμα της αντιπολίτευσης.

Τελικά, ο Βενιζέλος αποφάσισε να αποχωρήσει οριστικά από το πλευρό του Γρίβα και να συνεργαστεί με τον Παπανδρέου, εγκαταλείποντας το κλυδωνιζόμενο σκάφος της ΚΕΑ.[35] Το σκάφος αυτό εγκατέλειψε και ο Κατσώτας, μαζί με το κόμμα του.[36] Η ΚΕΑ βρισκόταν πλέον στα πρόθυρα της αποσύνθεσης, η οποία ολοκληρώθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 1961, οπότε ο Γρίβας, κατανοώντας το γεγονός ότι το κόμμα του έβαινε προς τη διάλυσή του και αρνούμενος να συνεργαστεί με οποιοδήποτε άλλο κόμμα, αποφάσισε τελικά να ανακοινώσει την αποδέσμευση των κομμάτων που είχαν συμπεριληφθεί στην ΚΕΑ, μέσω επιστολής που έστειλε στις 8 Σεπτεμβρίου στους Κωστόπουλο, Στεφανόπουλο και Στυλιανό Χούτα.[37]

Σύνθεση και ιδεολογία του κόμματος

Στην ΚΕΑ «παραχωρήθηκαν» από τον Σοφοκλή Βενιζέλο οι εξής βουλευτές του Κόμματος Φιλελευθέρων: Ευάγγελος Αρβανιτάκης, Παύλος Βαρδινογιάννης, Θεόδωρος Δεσύλλας, Ανδρέας Δερδεμέζης, Εμμανουήλ Κοθρής, Σταύρος Κωστόπουλος, Αντώνιος Μπαρότσης, Κωνσταντίνος Μαρής, Ιωάννης Ορφανός, Φώτιος Πιτούλης, Δημήτριος Παπαμιχαλόπουλος, Πολυχρόνης Πολυχρονίδης και Μιχαήλ Στεφανίδης. Σε αυτούς προστέθηκαν ο Στέφανος Στεφανόπουλος, ο Στυλιανός Χούτας και ο Νικόλαος Ζορμπάς.[38] Επρόκειτο για έναν μικρό αριθμό, αν αναλογιστεί κανείς τις μεγαλόστομες διακηρύξεις που είχαν προηγηθεί, γεγονός που αποτελεί απόδειξη πως ο Γρίβας δεν έχαιρε, τελικά, της αποδοχής του κεντρώου πολιτικού χώρου. Ο Allen μάλιστα σχολίαζε σκωπτικά αυτό το γεγονός, δηλώνοντας πως το κόμμα του Γρίβα «δεν ξεκίνησε δυναμικά» («hardly got off to a flying start»).[39]

Ο Σταύρος Κωστόπουλος ορίστηκε κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της ΚΕΑ. Ως βασικό όργανο του κόμματος, που θα λάμβανε τις κυριότερες αποφάσεις, ορίστηκε η κοινοβουλευτική ομάδα, ενώ ο Γρίβας δήλωσε πως θα συμβουλευόταν και τους εκτός Βουλής πολιτικούς που προσχώρησαν στην ΚΕΑ.[40]

Η ΚΕΑ διέθετε επιπλέον οργάνωση σπουδάζουσας νεολαίας, με γραφεία τουλάχιστον στην Αθήνα (πλατεία Ομονοίας 16, δεύτερος όροφος)[41] και τη Θεσσαλονίκη (Παλαιών Πατρών Γερμανού 18).[42] Σε προκηρύξεις του κόμματος αναφέρονται ο απόστρατος ταξίαρχος Στυλιανός Καλλονάς και ο Γεώργιος Στράτος, ο πρώτος ως διευθυντής της Διεύθυνσης Διαφωτίσεως της Αθήνας και ο δεύτερος ως συντονιστής.[43] Οι νέοι διέθεταν ξεχωριστή θέση στον πολιτικό λόγο του κόμματος, το οποίο τους εκθείαζε και τους παρουσίαζε ως το θεμέλιο πάνω στο οποίο θα στηριζόταν η πρόοδος της χώρας. Σύμφωνα με τη ρητορική της ΚΕΑ, οι νέοι διέθεταν ιδιαίτερη αξία για το κόμμα, διότι το νεαρό της ηλικίας τους συνοδεύεται από ενθουσιασμό και ιδεαλισμό, στοιχεία απαραίτητα σε κάθε αγώνα. Επιπλέον, από τους νέους λείπουν στοιχεία που αποτρέπουν τον άνθρωπο από γενναίους αγώνες, όπως «το συμφέρον, ο φόβος, ο σκεπτικισμός, η διάθεσις για ησυχία, η κούρασις, οι απογοητεύσεις από την ζωή του παρελθόντος και του παρόντος κ.λπ.»[44]

Η έμφαση στη νεολαία δεν ήταν ο μόνος τομέας στον οποίο η ιδεολογία της ΚΕΑ ταυτιζόταν με την αντίστοιχη του Γρίβα. Μάλιστα, η ίδια η προσωπικότητα του Γρίβα αποτελούσε αντικείμενο του ηρωολατρικού πολιτικού λόγου του κόμματος, προσδίδοντας στον στρατηγό χαρισματικό και σχεδόν μεσσιανικό χαρακτήρα. Χαρακτηριστική αυτού του μεσσιανικού λόγου, που μυθοποιούσε το πρόσωπο του «Διγενή», ήταν προκήρυξη του κόμματος με τίτλο «Προσωπικότης του Διγενή». Στο κείμενο αυτό ο Γρίβας χαρακτηριζόταν ως η «ηρωικότερη φυσιογνωμία της νεωτέρας Ελλάδος», ενώ όσοι τον επέκριναν για διάφορους λόγους περιφρονούνταν ως «νάνοι» και «δειλοί», που μισούν «τους Γίγαντες και τους γενναίους». Δηλωνόταν επίσης πως «κανένας πολιτικός ηγέτης της Ελλάδος δεν πλησιάζει ούτε κατά κεραίαν τις αρετές του Διγενή και κανενός οι προσφορές στο Έθνος δεν είναι τόσο μεγάλες όσο του ηρωικού αρχηγού των Χιτών και της ΕΟΚΑ Διγενή».[45]

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό γνώρισμα της πολιτικής ιδεολογίας της ΚΕΑ, που χαρακτήριζε έντονα και τον ίδιο τον Γρίβα, ήταν ο έντονος αντικομμουνισμός. Ήδη από τον Οκτώβριο του 1960, οπότε ο Γρίβας δημοσίευσε έκκλησή του «προς τον πολιτικόν κόσμον της Ελλάδος» να τον συνδράμει στη νέα πολιτική του κίνηση, αποκλείστηκε η συνδρομή της «άκρας αριστεράς», διότι «λαμβάνει και εκτελεί διαταγάς έξωθεν προερχομένας».[46] Σύμφωνα με την ΚΕΑ, η ΕΔΑ αποτελούσε ένα ξενοκίνητο, ανθελληνικό και προδοτικό κόμμα. Χαρακτηριστική είναι η ύπαρξη προκήρυξης του γραφείου Διαφωτίσεως Σπουδαζούσης Νεολαίας της ΚΕΑ, με τον εύγλωττο τίτλο «Ο προδοτικός ρόλος της ΕΡΕ και της ΕΔΑ».[47]

Σχετικά με την εξωτερική πολιτική, βασικός πυλώνας του λόγου της ΚΕΑ ήταν η καταγγελία των συμφωνιών Ζυρίχης και Λονδίνου ως προδοτικών, καθώς δεν ανταποκρίθηκαν στον πόθο του κυπριακού λαού για αυτοδιάθεση και ένωση με την Ελλάδα. Οι συνθήκες αυτές χαρακτηρίζονταν ως «βεβιασμένον “κλείσιμον” του Κυπριακού» και ως «το επιστέγασμα μιας από ετών εξυφανθείσης και επισήμως τεθείσης εις εφαρμογήν εκστρατείας εις βάρος των απαραγράπτων δικαίων του Κυπριακού Ελληνισμού».[48] Στις 28 Φεβρουαρίου 1961 ο Γρίβας, σε λόγο που εκφώνησε ενώπιον κυπριακής αντιπροσωπείας, η οποία είχε φθάσει στην Ελλάδα για να του παραδώσει αυτοκίνητο που είχε αγορασθεί μέσω εράνου στην Κύπρο, δήλωσε πως «τον αναληφθέντα αγώνα θα φέρη εις πέρας, όπως επίσης και δι’ όλων των νομίμων και διπλωματικών μέσων θα ανατρέψη τας προδοτικάς συμφωνίας της Ζυρίχης - Λονδίνου, δια να αποκτήση ο κυπριακός λαός την πραγματικήν ελευθερίαν διά την οποίαν ηγωνίσθη».[49]

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό γνώρισμα του πολιτικού λόγου της ΚΕΑ ήταν η υπόσχεση για την εφαρμογή «ηθικού καθαρμού» σε όλα τα κλιμάκια της πολιτικής και της κρατικής διοίκησης, που είχαν διαβρωθεί από την οικονομική και κάθε άλλου είδους διαφθορά και διασπάθιζαν το δημόσιο χρήμα εις βάρος του ελληνικού λαού. Ο Γρίβας απεχθανόταν την «κομματικήν συναλλαγήν» και διακήρυσσε πως αυτή «επί έτη τώρα ασκουμένη έχει εξαρθρώσει και αποσυνθέσει την Κρατικήν μηχανήν κι έχει διαβρώσει και κλονίσει τα θεμέλια του κράτους μας».[50] Ο «ηθικός καθαρμός» τον οποίον θα επέφερε ο Γρίβας χαρακτηριζόταν ως ο «θεμέλιος λίθος» της πολιτικής του, καθώς μόνο μέσω αυτού θα μπορούσε να εξυγιανθεί η δημόσια ζωή της Ελλάδας και η χώρα να ευημερήσει υλικά και ηθικά. Στο στόχαστρο ετίθεντο όλοι όσοι πλούτισαν με παράνομα μέσα εις βάρος του ελληνικού λαού, ενώ προκειμένου να παταχθεί μια για πάντα η οικονομική εκμετάλλευση του ελληνικού λαού και ο πλουτισμός των λίγων εις βάρος του συνόλου, ο Γρίβας διακήρυσσε πως, αν ανερχόταν στην εξουσία, θα εφάρμοζε την αρχή του «πόθεν έσχες», ώστε να πραγματοποιηθεί έλεγχος των περιουσιών «παντός Έλληνος αξιωματούχου, λειτουργού και υπαλλήλου του Κράτους και των Οργανισμών Δημοσίου Δικαίου και κοινής ωφελείας».[51]

Εκ των παραπάνω προκύπτει το συμπέρασμα ότι η ιδεολογία της ΚΕΑ όχι μόνο επηρεάστηκε αλλά ταυτίστηκε ουσιαστικά με την αντίστοιχη του Γρίβα. Ο αντικαπιταλιστικός, λαϊκιστικός και αντιπλουτοκρατικός λόγος, ο αντικομμουνισμός, ο εθνικισμός και ο εκθειασμός της νεολαίας ως αναγεννητικής δύναμης και εμπροσθοφυλακής του έθνους, αποτελούν στοιχεία που χαρακτήριζαν τον Γρίβα ήδη πριν πολιτευθεί ενεργά. Αν σε αυτά προστεθεί και η ανάδειξη –σε σημείο ηρωολατρίας– της προσωπικότητας του αρχηγού «Διγενή», δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η βρετανική πλευρά χαρακτήρισε το πολιτικό πρόγραμμα της ΚΕΑ ως «εθνικοσοσιαλιστικό» («national socialist»).[52] Προφανώς ο χαρακτηρισμός αυτός είναι σχετικά υπερβολικός, ισχύει όμως το γεγονός ότι ο πολιτικός λόγος της ΚΕΑ ήταν ακραίος σε πολλά σημεία, γεγονός που συνετέλεσε σε μεγάλο βαθμό στην αποξένωση των πολιτευτών του Κέντρου, ακόμη κι αυτών που αρχικά συντάχθηκαν με τον Γρίβα και φάνηκαν πρόθυμοι να συνδράμουν την προσπάθειά του.

Συμπεράσματα

Η ΚΕΑ θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα αποτυχημένο πολιτικό πείραμα. Η ίδρυσή της ήταν το αποτέλεσμα του συνδυασμού, αφενός, της μειωμένης πολιτικής αντίληψης του Γρίβα, ο οποίος, τιμώμενος ως εθνικός ήρωας, φιλοδοξούσε να παρουσιαστεί ως ο «μεσσίας» που θα σώσει την Ελλάδα από τη διαφθορά και τη μειοδοσία και, αφετέρου, της προσπάθειας του Σοφοκλή Βενιζέλου να ενοποιήσει τις δυνάμεις του Κέντρου υπό την ηγεσία ενός προσώπου κοινής αποδοχής, ώστε να δημιουργηθεί ένα ενιαίο κεντρώο κόμμα, που θα μπορούσε να ανταγωνιστεί εκλογικά την ΕΡΕ. Σε αυτή την προσπάθεια προστέθηκαν κι άλλα πολιτικά πρόσωπα, που θέλησαν, όπως κι ο Βενιζέλος, να ικανοποιήσουν τις πολιτικές τους φιλοδοξίες, εκμεταλλευόμενα τη φήμη του «Διγενή».

Παρόλα αυτά, η προσπάθεια του Γρίβα ναυάγησε, καθώς ο πολιτικός του λόγος δεν είχε απήχηση στην ελληνική κοινή γνώμη, ούτε όμως και στον τύπο, μερίδα του οποίου –ακόμη και αυτή που τον είχε υποστηρίξει όταν αγωνιζόταν στην Κύπρο, όπως η Εστία– τον επέκρινε έντονα. Επιπλέον δεν ήταν αποδεκτός από τους κεντρώους πολιτικούς, οι οποίοι δεν δέχονταν να τεθούν υπό την ηγεσία του αρχηγού της οργάνωσης «Χ», τον οποίον θεωρούσαν έναν ακροδεξιό εθνικιστή ταυτισμένο με την εμφύλια σύρραξη.

Η επιλογή της στήριξης στον Γρίβα ήταν επίσης μια καμπή που σηματοδότησε την πτώση του έως τότε ισχυρότερου κεντρώου πολιτικού παράγοντα, του Σοφοκλή Βενιζέλου, και τη στροφή των άλλων κεντρώων ηγετών προς τον Γεώργιο Παπανδρέου, τον οποίον σαφώς προτιμούσαν ως ηγέτη του ενοποιημένου Κέντρου. Έτσι δημιουργήθηκε ένα ρεύμα προσχώρησης στο Δ.Κ.-ΑΦΕ, στο οποίο εντάχθηκαν ακόμη και οι κεντρώοι πολιτευτές που είχαν αρχικά συνταχθεί με τον Γρίβα. Το αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν η κίνηση του Γρίβα να φυλλορροήσει έως την τελική διάλυσή της, τον Σεπτέμβριο του 1961, πριν καν προλάβει να συμμετάσχει σε εκλογές.

Αφού τα κόμματα που απάρτιζαν την ΚΕΑ αποδεσμεύθηκαν από αυτή, ο δρόμος για την ενοποίηση των κεντρώων πολιτικών δυνάμεων υπό την ηγεσία του Παπανδρέου ήταν πλέον ανοιχτός. Καρπός αυτής της προσπάθειας ήταν η ίδρυση της Ένωσης Κέντρου (Ε.Κ.), λίγες μόλις ημέρες έπειτα από την διάλυση της ΚΕΑ (19 Σεπτεμβρίου 1961). Το Κέντρο είχε πλέον ενοποιηθεί σε ένα ενιαίο πολιτικό σχήμα, με τον Γρίβα, που ευελπιστούσε να πρωταγωνιστήσει και να ηγηθεί μιας τέτοιας προσπάθειας, να έχει μείνει «εκτός νυμφώνος».

 

  1. Για τα διπλωματικά γεγονότα γύρω από το Κυπριακό κατά την περίοδο 1950-1959 υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία. Ενδεικτικά αναφέρονται τα: Evanthis Hatzivassiliou, Britain and the international status of Cyprus, 1955-1959, University of Minnesota, Μινεάπολη, Μινεσότα 1997· Ioannis D. Stefanidis, Isle of discord: Nationalism and the Making of Cyprus Problem, Hurst & Co, Λονδίνο 1999· Ρόμπερτ Χόλλαντ, Η Βρετανία και ο κυπριακός αγώνας, 1954-1959, μτφρ. Βίλλυ Φωτοπούλου, Εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα 2001· Αλέξης Ηρακλείδης, Κυπριακό: σύγκρουση και επίλυση, Εκδόσεις Σιδέρης, Αθήνα 2002· François Crouzet, Η κυπριακή διένεξη, 1946-1959, τ. Α'-Β', μτφρ. Αριστοτέλης Φρυδάς, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2011· Σπύρος Κυπριανού, Στη μάχη της ιστορίας, όπως την έζησα, τ. Α', Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2024. ↑
  2. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική, 1945-1981, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2008, σ. 149-150. ↑
  3. Χόλλαντ, ό.π., σ. 557-566. ↑
  4. Σπύρος Λιναρδάτος, Από τον εμφύλιο στη χούντα, τ. Γ', Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1978, σ. 426-427. ↑
  5. Για την οργάνωση «Χ» και τον ρόλο του Γρίβα σε αυτή, καθώς και τη μετεξέλιξή της σε πολιτικό κόμμα, βλ. Ηλίας Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία: Κόμματα και εκλογές, 1946-1967, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2016, σ. 69-70· Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Στρατηγικές του Κυπριακού: η δεκαετία του 1950, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005, σ. 47-58· Σπύρος Παπαγεωργίου, Ο Γρίβας και η «Χ»: Το χαμένο αρχείο, Εκδόσεις Νέα Θέσις, Αθήνα 2004· Δέσποινα Παπαδημητρίου, «Το ακροδεξιό κίνημα στην Ελλάδα, 1936-1949: καταβολές, συνέχειες και ασυνέχειες», στο Χάγκεν Φλάϊσερ (επιμ.), Η Ελλάδα ’36-’49: Από τη δικτατορία στον εμφύλιο. Τομές και συνέχειες, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2003, σ. 143-149. ↑
  6. Ηλίας Νικολακόπουλος, «Κίνησις Εθνικής Αναδημιουργίας (ΚΕΑ), 1960-1961», στο Κατερίνα Δέδε κ.ά., Ιστορικό Λεξικό Ελληνικών Κοινοβουλευτικών Κομμάτων, 1844-1967, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα 2022, σ. 205. ↑
  7. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος (επιμ.), Κωνσταντίνος Καραμανλής: αρχείο, γεγονότα και κείμενα, τ. 2, Ίδρυμα Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής - Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1993, σ. 181. ↑
  8. Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας, Ιστορία χαμένων ευκαιριών (Κυπριακό, 1950-1963), τ. Β', Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1982, σ. 255-256. ↑
  9. Μενέλαος Αλεξανδράκης, Βύρων Θεοδωρόπουλος, Ευστάθιος Λαγάκος, Το Κυπριακό, 1950-1974: Μια ενδοσκόπηση, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1987, σ. 82. ↑
  10. Σβολόπουλος (επιμ.), Κωνσταντίνος Καραμανλής: αρχείο, τ. 4, ό.π., σ. 142, 152 ↑
  11. Γλαύκος Κληρίδης, Η κατάθεσή μου, τ. 1, Εκδόσεις Αλήθεια, Λευκωσία 1988, σ. 94-104. ↑
  12. Αβέρωφ-Τοσίτσας, ό.π., σ. 266-268. ↑
  13. Αρχείο τέως Βασιλικών Ανακτόρων [στο εξής ΑΒΑ], φάκ. 385: Αναφορά πολιτικού γραφείου του βασιλιά, Αριθ. 14-17, 25 Αυγούστου 1959. ↑
  14. The National Archives/Foreign Office [στο εξής TNA/FO], 371/144518 RG.1015: Curle προς Foreign Office, Nr. 18, 1 Αυγούστου 1959. ↑
  15. TNA/FO, 371/144518 RG. 1015: Allen προς Foreign Office, Nr. 25, 12 Σεπτεμβρίου 1959. ↑
  16. Για τις εκλογές του 1958, βλ. Νικολακόπουλος, ό.π., σ. 225-257. ↑
  17. Λιναρδάτος, ό.π., σ. 553. ↑
  18. Νικολακόπουλος, ό.π., σ. 261-262. ↑
  19. Ελευθερία, 2 Νοεμβρίου 1960. ↑
  20. Ριζάς, Η ελληνική πολιτική μετά τον εμφύλιο πόλεμο: Κοινοβουλευτισμός και δικτατορία, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2008, σ. 215-216· TNA/FO, 371/152962 RG 1015: Allen προς Foreign Office, Nr. 15, 7 Νοεμβρίου 1960. ↑
  21. Λιναρδάτος, ό.π., σ. 554. ↑
  22. Ελευθερία, 6 Νοεμβρίου 1960· Λιναρδάτος, ό.π., σ. 553. ↑
  23. Σβολόπουλος (επιμ.), Κωνσταντίνος Καραμανλής: αρχείο, τ. 5, ό.π., σ. 439. Για τις εξελίξεις από την κάθοδο του Παπάγου στην πολιτική έως τη νίκη του στις εκλογές του 1952, βλ. Ριζάς, ό.π., σ. 82-129. ↑
  24. Γρηγόριος Δαφνής, Σοφοκλής Ελευθερίου Βενιζέλος, Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1970, σ. 552. ↑
  25. TNA/FO, 371/160191 RG. 1011: Allen προς Foreign Office, Nr. 1, 30 Δεκεμβρίου 1960. ↑
  26. TNA/FO, 371/152962 RG 1015: Allen προς Foreign Office, Nr. 14, 28 Οκτωβρίου 1960. ↑
  27. TNA/FO, 371/144519 RG 1015: Hobbs προς Foreign Office, Nr. 29, 12 Οκτωβρίου 1959. ↑
  28. TNA/FO, 371/152962 RG 1015: Allen προς Foreign Office, Nr. 14, 28 Οκτωβρίου 1960. ↑
  29. TNA/FO, 371/152962 RG 1015: Allen προς Foreign Office, Nr. 16, 12 Νοεμβρίου 1960. ↑
  30. Ελευθερία, 30 Οκτωβρίου 1960. ↑
  31. Ριζάς, ό.π., σ. 210. ↑
  32. Ενδεικτικά, βλ. Εστία, 29 και 31 Οκτωβρίου 1960. ↑
  33. Ηλίας Νικολακόπουλος, «Η πολιτική πορεία του Σοφοκλή Βενιζέλου, 1952-1961: Το κύκνειο άσμα του κόμματος Φιλελευθέρων», στο Τάσος Σακελλαρόπουλος - Ευάνθης Χατζηβασιλείου (επιμ.), Σοφοκλής Ελευθερίου Βενιζέλος: Η πολιτική διαδρομή. Το πρόσωπο. Η εποχή, Μουσείο Μπενάκη - Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», Αθήνα 2009, σ. 132. ↑
  34. TNA/FO, 371/160407 RG CE1015: Curle προς Foreign Office, Nr. 11, 11 Σεπτεμβρίου 1961. ↑
  35. Λιναρδάτος, Από τον εμφύλιο στη χούντα, τ. Δ', ό.π., σ. 48. ↑
  36. Ελευθερία, 7 Σεπτεμβρίου 1961. ↑
  37. Ελευθερία, 9 Σεπτεμβρίου 1961. ↑
  38. Ελευθερία, 18 Νοεμβρίου 1960. ↑
  39. TNA/FO, 371/152962 RG 1015: Allen προς Foreign Office, Nr. 15, 7 Νοεμβρίου 1960. ↑
  40. Ελευθερία, 19 Νοεμβρίου 1960. ↑
  41. Αρχείο Γενικής Διοικήσεως Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας [στο εξής ΑΓΔΚΔΜ], κουτί 4.4: «Ο προδοτικός ρόλος της ΕΡΕ και της ΕΔΑ», χ.χ.έ. ↑
  42. Αρχείο Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς [στο εξής ΑΕΔΑ], κουτί 289: Προκήρυξη προς τους νέους και τις νέες τις Βόρειας Ελλάδας, χ.χ.έ. ↑
  43. Ενδεικτικά, βλ. ΑΓΔΚΔΜ, κουτί 4.4: «Ηθικός Καθαρμός - “Πόθεν έσχες;” εις όλα τα κλιμάκια της πολιτικής και διοικητικής ιεραρχίας», χ.χ.έ.· ΑΓΔΚΔΜ, κουτί 4.4: «Το “Πόθεν Έσχες” του Γρίβα Διγενή», χ.χ.έ. ↑
  44. ΑΓΔΚΔΜ, κουτί 4.4: «Ο ρόλος των νέων στην κίνηση Διγενή», χ.χ.έ. ↑
  45. ΑΓΔΚΔΜ, κουτί 4.4: «Προσωπικότης του Διγενή», χ.χ.έ. ↑
  46. Ελευθερία, 30 Οκτωβρίου 1960. ↑
  47. ΑΓΔΚΔΜ, κουτί 4.4: «Ο προδοτικός ρόλος της ΕΡΕ και της ΕΔΑ», χ.χ.έ. ↑
  48. Στο ίδιο. ↑
  49. Ελευθερία, 1 Μαρτίου 1961. ↑
  50. Στο ίδιο. ↑
  51. ΑΓΔΚΔΜ, κουτί 4.4: «Ηθικός Καθαρμός - “Πόθεν έσχες;” εις όλα τα κλιμάκια της πολιτικής και διοικητικής ιεραρχίας», χ.χ.έ. ↑
  52. TNA/FO, 371/152962 RG 1015: Allen προς Foreign Office, Nr. 16, 12 Νοεμβρίου 1960. ↑